CIVIL SOCIETY
CONCORTIUM

ДЭЛГЭРЭНГ ҮЙ ТА ЙЛАН
СУДАЛГАА

ИРГЭНИЙ НИЙГМИЙН
КОНСОРЦИУМ

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
1

ГАРЧИГ
ГАРЧИГ ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………….. 1
ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ ………………………….. ………………………….. …………………….. 2
ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ ………………………….. ………………………….. ………………………….. . 2
ГРАФИКИЙН ЖАГСААЛТ ………………………….. ………………………….. ……………………… 3
“ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ
ОРЧНЫГ БИЙ БОЛГОХ ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ” СУДАЛГААНЫ
БАГ ………………………….. ………………………….. ………………………….. ……………………….. 5
ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ ………………………….. ………………………….. …………… 6
УДИРТГАЛ ………………………….. ………………………….. ………………………….. ……………… 7
БҮЛЭГ 1. ТӨРИЙН БУС БАЙГУУЛЛАГЫН ТӨРӨЛ, ЧИГЛЭЛ ………………………….. ……. 8
1.1. ТББ -ЫН ТӨРӨЛ, ХЭЛБЭР ………………………….. ………………………….. …………………. 9
1.1.1. ТББ -ын төрөл, хэлбэрийн зохицуулалт ………………………….. …………………….. 9
1.1.2. ТББ -ын хэлбэр, тэдгээрийн тоо хэмжээ ………………………….. …………………… 12
1.2. ТББ -ЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ САЛБАР, ЧИГЛЭЛ ………………………….. ……………… 14
1.2.1. Үйл ажиллагаанд тулгамддаг саад бэрхшээл ………………………….. …………… 18
БҮЛЭГ 2. ТӨРИЙН БУС БАЙГУУЛЛАГЫН ЧАДАВХ ………………………….. ……………… 21
2.1. Үүсгэн байгуулагчид ба удирдах зөвлөл ………………………….. ………………………. 22
2.1.1. Гишүүнчлэл ………………………….. ………………………….. ………………………….. 25
2.1.2. Гүйцэтгэх алба ба сайн дурын ажилтан ………………………….. ………………….. 26
2.2. ТББ -ын санхүүжилт ба татвар ………………………….. ………………………….. ………… 29
2.2.1. ТББ -ын зардал ба хөрөнгө ………………………….. ………………………….. ……….. 29
2.2.2. Төрийн бус байгууллагын орлого ба санхүүжилт ………………………….. ……… 31
2.2.3. ТББ -ын хуримтлал ………………………….. ………………………….. ………………….. 34
2.2.4. ТББ -ын татвар ба хөнгөлөлт чөлөөлөлт ………………………….. …………………. 35
2.3. ТББ -ын тайлагналт ………………………….. ………………………….. ………………………. 37
2.4. ТББ -ын хамтын ажиллагаа ………………………….. ………………………….. …………….. 38
БҮЛЭГ 3. ТББ -ЫН ҮР НӨЛӨӨ ………………………….. ………………………….. ……………… 45
БҮЛЭГ 4. ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙ ………………………….. ………………………….. ……………. 54
4.1. Иргэний суурь эрх, эрх чөлөөний хэрэгжилтийн үнэлгээ ………………………….. …. 55
4.2. ИНБ -ын эрх, эрх чөлөөний талаарх ТББ -ын үнэлгээ ………………………….. ……….. 56
4.3. ТББ -ын талаарх иргэдийн санаа бодол ………………………….. ………………………… 64
ДҮГНЭЛТ ………………………….. ………………………….. ………………………….. ……………… 68
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ ………………………….. ………………………….. ……………………. 74
ХАВСРАЛТ ………………………….. ………………………….. ………………………….. ……………. 80
Судалгааны хүрээ, арга з үй ………………………….. ………………………….. ……………………. 81
Судлах зүйл ба нэр томьёо ………………………….. ………………………….. …………………….. 81
Мэдээлэл цуглуулалт ………………………….. ………………………….. ………………………….. … 81
Тоон судалгааны аргачлал ………………………….. ………………………….. ………………….. 82
Чанарын судалгааны аргачлал ………………………….. ………………………….. …………….. 83
Судалгааны үр дүнгийн хүснэгт ………………………….. ………………………….. ………………. 86

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
2

ХҮСНЭГТ ИЙН ЖАГСААЛТ
Хүснэгт 1. ТББ -ыг тодорхойлсон байдал ………………………….. ………………………….. …………….. 9
Хүснэгт 2. ТББ -ын тоо, эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарын ангиллаар ………………. 15
Хүснэгт 3. Байгууллагын үйл ажиллагааны хэлбэр, засаг захиргааны түвшнээр ……………. 17
Хүснэгт 4. Байгууллагын үйл ажиллагааны зардлын төрөл, байршлаар, хувиар ……………. 31
Хүснэгт 5. Орлогын эх үүсвэр, байршлаар, байгууллагын хувиар ………………………….. ……. 32
Хүснэгт 6. Орлогын эх үүсвэр , байгууллагын төрлөөр, хувиар ………………………….. …………. 33
Хүснэгт 7. Санхүүгийн эрсдэлээс хамгаалсан хуримтлалтай эсэх, үйл ажиллагааны
хэлбэрээр, хув иар ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………. 34
Хүснэгт 8. 2019 онд төлсөн татварын дундаж хэмжээ, байгууллагын төрлөөр, төгрөгөөр . 36
Хүснэгт 9. 2019 онд төлсөн татварын дундаж хэмжээ, байршлаар, төгрөгөөр ……………….. 36
Хүснэгт 10. 2019 онд төлсөн НДШ -ийн дундаж хэмжээ, байгууллагын төрлөөр, төгрөгөөр 36
Хүснэгт 11. Үзүүлсэн татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, татварын төрлөөр, байршлаар,
төгрөгөөр ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. . 36
Хүснэгт 12. Хөнгөлөлт чөлөөлөлт эдэлсэн татварын төрөл, дундаж хэмжээ, байгууллагын
төрөл, төгрөгөөр ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………………. 36
Хүснэгт 13. Иргэний нийгмийн байгууллагуудын хамтын ажиллагаа, хувиар …………………. 38
Хүснэгт 14. Төрөөс үзүүлдэг ту сламж дэмжлэгт өгч буй дундаж үнэлгээ, / 1 -5 онооны
шкалаар / ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. . 41
Хүснэгт 15. ТББ -ын зорилтот бүлэг, үйл ажиллагааны хэлбэрээр /олон с онголттой
хариултаар/ ………………………….. ………………………….. ………………………….. ……………………….. 46
Хүснэгт 16. Үр нөлөө, байршлаар ………………………….. ………………………….. …………………….. 47
Хүснэгт 17 Иргэний суурь эрх, эрх чөлөөний хэрэгжилтэд ТББ -уудын өгсөн үнэлгээ ……… 55
Хүснэгт 18. ИНБ -ын эрх, эрх чөлөөний байдал, төрлөөр ………………………….. …………………. 56
Хүснэгт 19. Эвлэлдэн нэгдэх, б айгууллага байгуулахад учрах саад бэрхшээлийн төрөл,
зорилтот бүлгээр, хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. …….. 61
Хүснэгт 20. ТББ -ын үйл ажиллагаа нийгэм болон иргэдэд ач тустайг үнэлэхэд нас, хүйс,
боловсрол, ажил эрхлэлтийн нөлөө ………………………….. ………………………….. ………………….. 64
Хүснэгт 21. Төрийн бус байгууллагын нийгэмд үзүүлж буй ач холбогдол, хувиар ………….. 67
Хүснэгт 22. Судлах зүйл ба нэр томьёо ………………………….. ………………………….. …………….. 81
Хүснэгт 23. Түүврийн тооцоолол ………………………….. ………………………….. ………………………. 82
Хүснэгт 24. Түүврийн хуваарилалт, хамрах хүрээ ………………………….. ………………………….. . 82
Хүснэгт 25. Ярилцлагын хөтөлбөр ………………………….. ………………………….. ……………………. 98
Хүснэгт 26. Төрийн бус байгууллагын зураглал ………………………….. ………………………….. …. 98
Хүснэгт 27. Үйл ажиллагааны зураглал ………………………….. ………………………….. …………….. 98
Хүснэгт 28. Оролцогч талуудын зураглал ………………………….. ………………………….. ………….. 99
Хүснэгт 29. Үр нөлөөний үнэлгээ ………………………….. ………………………….. ………………………. 99
Хүснэгт 30. Эх үүсвэр ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………….. 99
Хүснэгт 31. Засаглал ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………. 100
Хүснэгт 32. Таатай аюулгүй орон зай/ Иргэний орон зай ………………………….. ……………….. 100
Хүснэгт 33. Төрийн бус байгууллагын зураглал ………………………….. ………………………….. .. 101
Хүснэгт 34. Үйл ажиллагааны зураглал ………………………….. ………………………….. …………… 101
Хүснэгт 35. Оролцогч талуудын зураглал ………………………….. ………………………….. ………… 101
Хүснэгт 36. Үр нөлөөний үнэлгээ ………………………….. ………………………….. …………………….. 101
Хүснэгт 37. Эх үүсвэр ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………… 101
Хүснэгт 38. Засаглал ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………. 102
Хүснэгт 39. Таатай аюулгүй орон зай ………………………….. ………………………….. ………………. 102

ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ
Зураг 1. ТББ -ын тайлан хүлээн авагчийн төрөл ………………………….. ………………………….. …. 37
Зураг 2. Эрхзүйн мэдээллийн нэ гдсэн системд “төрийн бус байгууллага” үг орсон бичиг
баримтуудын агуулга, хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. . 39
Зураг 3. Судалгааны аргачлал ………………………….. ………………………….. …………………………. 81

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
3

Зураг 4. Чанарын судалгааны хайлтын түлхүүр үг ашигласан загвар схем ……………………. 84
Зураг 5. Тоон судалгаанд ашиглаж буй программ хангамж ………………………….. ……………… 84

ГРАФИКИЙН ЖАГСААЛТ
График 1. Бүртгэлтэй ТББ -ын тоо ………………………….. ………………………….. …………………….. 12
График 2. ТББ, ААН, Төсвийн байгууллагын э злэх хувь ………………………….. ………………….. 12
График 3. Байгууллагын үйлчилгээний төрөл, бүртгэлийн төрлөөр, хувиар ………………….. 13
График 4. ТББ -ын үйл ажиллагааны чиглэл /COPNI 2019 ангиллаар/ ………………………….. . 16
График 5. Тулгардаг саад бэрхшээл, хувиар ………………………….. ………………………….. ……… 18
График 6. Үйл ажиллагаанд тулгамддаг саад бэрхшээл, байршлаар ………………………….. .. 19
График 7. Үйл ажиллагаанд тулгамддаг саад бэрхшээл, байгууллагын төрлөөр …………… 19
График 8. Үүсгэн байгуулагч болон гүйцэтгэх алба, хувиар ………………………….. …………….. 22
График 9. Удирдах зөвлөлийн гишүүдийн тоо ………………………….. ………………………….. ……. 23
График 10. Удирдах зөвлөлийн гишүүд, хүйсээр ………………………….. ………………………….. .. 23
График 11. Удирдах зөвлөлийн гишүүдийн насны бүтэц, хувиар ………………………….. ……… 23
График 12. Удирдах зөвлөлийн хуралдах давтамж, хувиар ………………………….. …………….. 24
График 13. Батлагдсан дүрэм, журам, хувиар ………………………….. ………………………….. ……. 24
График 14. Аудит хийлгэсэн байдал, төрлөөр ………………………….. ………………………….. ……. 25
График 15. Гишүүдийн насны бүтэц, хувиар ………………………….. ………………………….. ……… 25
График 16. Гүйцэтгэх албаны ажилтан, төрлөөр ………………………….. ………………………….. .. 26
График 17. Санхүүгийн ажилтан, төрөл ………………………….. ………………………….. …………….. 26
График 18. Түр болон гэрээт ажилтан, төрөл ………………………….. ………………………….. …….. 26
График 19. Сайн дурын ажилтан, төрлөөр ………………………….. ………………………….. ………… 27
График 20. Байгууллагын үйл ажиллагаа улс төр, шашин, эдийн засгийн бүлэглэлээс ангид
байж чаддаг эсэх ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………… 27
График 21. Улс төрийн эрх мэдэлтнийг удирдах зөвлөлд оруулах нь зөв эсэх, хувиар ….. 28
График 22. Төсөл, тендерт оролцохын тулд алб ан бус зардал гаргадаг эсэх, хувиар ……. 28
График 23. Байрны төрөл, байршлаар, хувиар ………………………….. ………………………….. ….. 29
График 24. Сүүлийн 3 жилийн орлого, зарлага, үндсэн хөрөнгийн дундаж хэмжээ,
байршлаар, хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………….. 30
График 25. Сүүлийн 3 жилийн орлого зарлагын хэмжээ, гишүүнчлэлээр, хувиар ………….. 30
График 26. Байгууллагын үйл ажиллагааны зардлын төрөл, хувиар ………………………….. … 31
График 27. Сүүлийн 3 жилийн зардлын тө рөл, гишүүнчлэлээр, хувиар ………………………… 31
График 28. Орлогын эх үүсвэр, хувиар ………………………….. ………………………….. ……………… 32
График 29. Санхүүгийн эрсдэлээс хамгаалсан хуримтлалтай эсэх, байршлаар, тоогоор .. 34
График 30. Санхүүгийн эрсдэлээс хамгаалсан хуримтлалтай эсэх, байгууллагын төрлөөр,
хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. …… 34
График 31. 2019 онд төлсөн нийт татварын хэмжээ, байршлаар, төгрөгөөр ………………….. 35
График 32. Сүүлийн 3 жилд санхүүгийн тайлан гаргасан байдал, байршлаар, хувиар …… 37
График 33. Засгийн г азрын харьяа байгууллагуудад Х тайлан илгээгээгүй шалтгаан, хувиар
………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………….. 37
График 34. Сүүлийн 3 жилд санхүүгийн тайлан гаргасан байдал, х увиар ……………………… 38
График 35. Хамтын ажиллагаанд үүсдэг бэрхшээл, хувиар ………………………….. …………….. 42
График 36. Хамтын ажиллагаанд учирдаг саад бэрхшээл, үйл ажиллагааны хэлбэрээр .. 43
График 37. Хамтын ажиллагаанд үүсдэг асуудлыг шийдвэрлэх арга зам ……………………… 44
График 38. Арга хэмжээ авдаггүй шалтгаан, байгууллагын төрлөөр, хувиар …………………. 44
График 39. Арга хэмжээ авдаг гүй шалтгаан, байршлаар, хувиар ………………………….. …….. 44
График 40. Иргэний нийгмийн байгууллагын үйл ажиллагааны зорилтот бүлэг, хувиар …. 46
График 41. Орон нутаг болон үндэсний хэмжээний бодлогын баримт бичиг, эрх зүйн актад
оруулж батлуулсан нэмэлт өөрчлөлтийн тоо, үйл ажиллагааны чиглэлээр …………………… 47
График 42. ТББ -ын үйл ажиллагаа, үйлчилгээнд хамрагдсан хүний тоо, үйл ажиллагааны
чиглэлээр ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. . 47
График 43. Нийтийн эрх ашгийг төлөөлөн нэхэмжилсэн тохиолдол, үйл ажиллагааны
чиглэлээр ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. . 48

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
4

График 44. Эрхлэн гүйцэтгэсэн судалгааны тоо, үйл ажиллагааны чиглэлээр ………………. 48
График 45. Хэвлэн нийтлүүлсэн ном, товхимол, гарын авлагын тоо, үйл ажиллагааны
чиглэлээр ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. . 48
График 46. Байгаль орчны байгууллагын хувьд үйл ажиллагаанд хамрагдсан газар, нутаг,
гол горхи, биологийн болон амьтны төрөл зүйл, үйл ажиллагааны чиглэлээр ………………. 49
График 47. Өөрчлөлт оруулсан бусад үйл ажиллагаа, үйл ажиллагааны чиглэлээр ………. 49
График 48. Хууль тогтоомж, бодлого хөтөлбөрт өөрчлөлт оруулсан байдал, байршлаар,
хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. …… 50
График 49. Үйл ажиллагааны чиглэл, бусад ………………………….. ………………………….. ………. 50
График 50. Хууль тогтоомж, бодло го хөтөлбөрт өөрчлөлт оруулсан байдал, хувиар …….. 51
График 51. Төрийн болон нийтийн үйлчилгээг хэрэгжүүлэх механизмд өөрчлөлт оруулсан
байдал, хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………………… 51
График 52. Төрийн байгууллагын ил тод, хариуцлагатай байдал болон авлигатай тэмцэхэд
өөрчлөлт оруулсан эсэ х, хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………. 52
График 53. Иргэд, олон нийтийн оролцоонд өөрчлөлт гаргасан эсэх, хувиар ………………… 52
График 54. Хувь хүн, байгаль орчин, амьтан ургамлын зүй зохистой байдалд өөрчлөлт
гаргасан эсэх, хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………….. 52
График 55. Байгууллагын үр нөлөөтэй, бахархдаг сайн жишээ, хувиар ………………………… 53
График 56. Эмзэг бүлгийн эрхийг хамгаалах, байршлаар, хувиар ………………………….. ……. 56
График 57. Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээллийн эрхийн тухай хуулийг ашигладаг
эсэх, байршлаар, хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. …….. 57
График 58. Мэдээлэл авч чаддаггүй шалтгаан, байршлаар, тоогоор ………………………….. .. 57
График 59. Мэдээлэл авч чаддаггүй шалтгаан, байгууллагын төрлөөр, хувиар …………….. 58
График 60. Төрийн байгууллагын шийдвэр, үйл ажиллагааг шүүмжлэхэд гардаг бэрхшээл,
хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. …… 58
График 61. Интернэтээр үзэл бодлоо илэрхийлэхэд хориг хязгаарлалт байдаг эсэх, хувиар
………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………….. 58
График 62. Хэвлэл мэдээллээр үйл ажиллагаа явуулахад саад бэрхшээл гардаг байдал,
үйл ажиллагааны хэлбэрээр, тоогоор ………………………….. ………………………….. ……………….. 59
График 63. Хэвлэл мэдээллээр үйл ажиллагаа явуулахад саад бэрхшээл гардаг байдал,
байршлаар ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………………………. 59
График 64. Хэвлэл мэдээллээр үйл ажиллагаа явуулахад саад бэрхшээл гардаг байдал,
зорилтот бүлгээр, тоогоор ………………………….. ………………………….. ………………………….. …… 60
График 65. Эвлэлдэн нэгдэх, байгууллага байгуулахад бэрхшээл учирдаг эсэх, хувиар … 60
График 66. Эвлэлдэн нэгдэх, байгууллага байгуулахад учрах саад бэрхшээлийн төрлүүд,
байршлаар, хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………….. 61
График 67. Олон нийтийг хамарсан үйл ажиллагаа зарласан эсэх, хувиар …………………… 62
График 68. Хууль дээдлэх, хүний эрх хамгаалсны төлөө саад бэрхшээлтэй учирсан эсэх,
хувиар ………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. …… 62
График 69. Хууль дээдлэх ёс, хүний эрх хамгаалсны төлөө учрах саад бэрхшээ л, хувиар
………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………….. 63
График 70. Төрийн зүгээс үзүүлэх дарамт шахалт, хувиар ………………………….. ……………… 63
График 71. Хууль шүүхийн байгууллагад хандсан эсэх, хувиар ………………………….. ……….. 63
График 72. Хууль шүүхийн байгууллагаар асуудлыг шийдвэрлүүлсэн эсэх, хувиар ………. 64
График 73. Иргэдийн хувьд ТББ байгуулдаг шалтгаан ………………………….. ……………………. 65
График 74. Иргэдийн хувьд ТББ байгуулдаг шалтгаан, хүйсээр ………………………….. ………. 65
График 75. Иргэдийн хувьд ТББ байгуулдаг шалтгаан, насаар ………………………….. ……….. 65
График 76. ТББ -ын хийдэг ажил, иргэдийн ху вьд ………………………….. ………………………….. . 66
График 77. ТББ -ын санхүүжилт, оролцогчдын хувьд ………………………….. ………………………. 66
График 78. ТББ нийгэмд тулгамдсан асуудлын талаар төрд нөлөөлж чаддаг эсэх, хувиар
………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………….. 66
График 79. ТББ нийгэмд тулгамдсан асуудлын талаар төрд нөлөөлж чаддаг эсэх, хувиар
………………………….. ………………………….. ………………………….. ………………………….. …………….. 67

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
5

“ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН
ТААТАЙ ОРЧНЫГ БИЙ БОЛГОХ ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ
ТОДОРХОЙЛОХ ” СУДАЛГАА НЫ БАГ

Хамтрагч байгууллагууд:
1. Үндэсний статистикийн хороо
2. “Эс Ай Си Эй” ХХК (SICA LLC)
3. Иргэний нийгмийн Консорциум (үсгийн дарааллаар):
– Ардчиллын боловсрол төв (ДЕМО)
– Ахиллис Монгол ОУБ
– “Бүх нийт боловсролын төлөө!” үндэсний эвсэл
– МОНФЕМНЕТ Үндэсний сүлжээ
– Монголын эмнести интернэшнл
– Монголын эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөрийг дэмжих холбоо
– Нээлттэй нийгэм форум
– Транспаренси Интернэшнл Монгол
– Хүний эрх, хөгжил төв
– Ц.Батсугар, Иргэний нийгмийн судлаач
– Б.Болорсайхан, Хүний эрхийн шинжээч
– Д.Сүхжаргалмаа, Жендэр шинжээч

Судалгааны багийн зөвлөх Г.Ундрал, Ардчиллын боловсрол төв (ДЕМО )-ийн
захирал

Тайланг бичсэн

О.Саранчулуун Судлаач, АШУҮИС -ын НЭМС -ийн багш, Ахиллис Монгол
ОУБ -ын тэргүүн

Ц.Батсугар Судлаач, багийн гишүүн

Тоон с удалгааны баг

Г.Эрдэнэ Багийн ахлагч, “Эс Ай Си Эй” ХХК -ийн Дэд захирал

С. Дарханхишиг Ахлах судлаач , “Эс Ай Си Эй” ХХК -ийн Судалгааны
газрын менежер

Т.Түмэнчимэг Судлаач , “Эс Ай Си Эй” ХХК -ийн Судалгааны газрын
ахлах менежер

Э.Нямдаваа Хянагч судлаач , “Эс Ай Си Эй” ХХК -ийн Мэдээлэл
цуглуулалт, боловсруулалтын хэлтсийн ахлах менежер

Б.Төрцэцэг Хянагч судлаач , “Эс Ай Си Эй” ХХК -ийн Мэдээлэл
цуглуулалт, боловсруулалтын хэлтсийн хянагч судлаач

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
6

ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ
ААНБ Аж а хуйн нэгж б айгууллага
ААНБОАТ Аж ахуйн нэгж байгууллагын орлогын а лбан татвар
АТБХЭ Ашгийн төлөө бус хуулийн этгээд
АТБХЭтХ Ашгийн төлөө бус хуулийн этгээдийн тухай хууль
ГҮТББ Гишүүдэд үйлчилдэг төрийн бус байгууллага
ЕБС Ерөнхий боловсролын сургууль
ЗБН Заавал байлгах нөөц
ИНБ Иргэний нийгмийн байгууллага
МУ Монгол Улс
МУ ЗН Монголын улаан загалмайн нийгэмлэг
МҮОХ Монголын үндэсний Олимп ын Хороо
МХАҮТ Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхим
НДЕГ Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар
НДШ Нийгмийн даатгалын шимтгэл
НҮБ Нэгдсэн үнд эстний байгууллага
НҮТББ Нийгэмд үйлчилдэг төрийн бус байгууллага
ОУ Олон Улс
ОУБ Олон улсын байгууллага
ТББ Төрийн бус байгууллага
ТБМНС Татварын бүртгэл мэдээллийн нэгдсэн сан
УБЕГ Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар
УЗ Удирдах зөвлөл
УИХ Улсын их хура л
ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо
ҮЭБ Үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллага
ФБЯ Фокус бүлгийн ярилцлага
ХХОАТ Хувь хүний орлогын албан татвар
ХЭУБтХ Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн тухай хууль
ЭЗ БТ ҮАСА Эдийн засгийн бүх төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал
COPNI Classification of the Purposes of Non -Profit Institutions

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
7

УДИРТГАЛ
Монгол Улс ад Төрийн бус байгууллага ( ТББ )-ын тухай хууль 1997 онд батлагдсанаас хойш
ирг эдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, төрийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих, хүний эрхийг
хангахад ТББ -ууд үнэлж баршгүй үүрэг гүйцэтгэж ирсэн. Хууль батлагдсанаас хойш үйл
ажиллагаа явуулах ТББ -уудын тоо өсөж, зохион байгуулалт, үйл ажиллагаа, салбар чиглэл,
нийслэл, аймаг бүр д хүрч ажилладаг иргэний нийгэм төлөвши н хөгжиж байна.
ТББ -ын эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулах, иргэний нийгмийн хөгжлийн таатай орчныг
бүрдүүлэхийн тулд иргэний нийгмийн төлөөлөл бүхий Консорциум 2019 оны 6-р сараас
2020 оны 6 -р сарын хооронд “Ашгийн төлөө бус хуулийн этгээдийн тухай хууль “ (АТБХЭтХ) –
ийн төслийг иргэний нийгмийн байгууллаг а (ИНБ) -аар хэлэлцэх, иргэний нийгмийн
байгууллагуудаас “МОНГОЛ УЛС -ын төр, иргэний нийгмийн түншлэлийн үзэл баримтлал
(бодлого)” -ыг төслийг шинэчлэх, АТБХЭ тХ -ийн өөрийн хувилбарыг боловсруулж санал
болгохоор ажиллаж байна.
Үүний тулд Монголын иргэний нийгмийн чадамж, цар хүрээ, олон янз байдал, ТББ -ууд ын
инстүцийн болон үйл ажиллагааны шинж чанар, хөгжилд нь тулгамдаж буй асуудлыг
бодитоор тодорхойлох, салбарын суурь нөхцөл байдлыг тодруулах зайлшгүй шаардлага
үүс эж байгаа тул иргэний нийгмийн Консорциумаас “Иргэний орон зайн төлөв байдал,
түүнийг дэмжих эрх зүйн таатай орчныг бий болгох хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох”
судалгааг санаачилж , улмаар Нээлттэй нийгэм форум болон “ Форум Ази ” бүсийн
байгууллагын дэмжлэгтэйгээр энэхүү судалгааг гүйцэтгэв.
Энэ с удалгаа нь ТББ -ын эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, сайжруулахтай холбоотой
нөлөөллийн үйл ажиллагааг баримт, дүн шинжилгээ бүхий мэдээллээр хангах үндсэн
зорилго ос гадна ИНБ -ын үйл ажиллагаа болон оролцогч талуудын зураглалыг
тодорхойлох, ИНБ -ын үйл ажиллагааны үр нөлөө болон Монгол Улс дахь иргэний орон зайн
өнөөгийн төлөв байдлыг судлах зорилтуудыг агуулсан болно.
Судалгаанд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж буй ТББ -уудын төлөөлөл боло х 683
байгууллагаас тоон мэдээлэл цуглуулж, ТББ, төр, гадаад болон олон улс ( ОУ )-ын
байгууллага , хэвлэл мэдээлэл зэрэг оролцогч талуудтай бүлгийн болон ганцаарчилсан
ярилцлага хийж чанарын мэдээллээр баяжуулав. Мөн иргэний нийгмийн салбарт өмнө
хийгдсэн су далгаа, хууль эрх зүй боло н бодлогын баримт бичигт шинжилгээ хийж , олон
талын байр суурь, мэдээллийг нэгтгэхийг зорив.
Иргэний нийгэм, ардчилал, ТББ -ын үйл ажиллагаа ны талаар сэдэвчилсэн судалгаа хий гдэж
байсан хэдий ч иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, ИНБ -ын үйл ажиллагаа,
хамтын ажиллагаа , үр нөлөө зэрэг т өлөв байдлыг улсын хэмжээнд тусгайлан судалсан
судалгаа одоогоор хийгдээгүй байна. Энэхүү судалгаа нь энэ орон зайг нөхөж , ТББ -ын
хууль эрх зүйн орчны г боловсронгуй болгох, төрөөс иргэний нийгмийн талаар баримтлах
бодлогыг тодорхойлоход баримт нотолгоо болж, мэдээллээр хангах суурь баримт бичиг
болно гэдэгт итгэлтэй байна.

Иргэний нийгмийн Консорциум

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
8

БҮЛЭГ 1. ТӨРИЙН БУС БАЙГУУЛЛАГЫН ТӨРӨЛ, ЧИГЛЭЛ

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
9

1.1. ТББ -ЫН ТӨРӨЛ, ХЭЛБЭР
1.1.1. ТББ -ын төрөл , хэлбэрийн зохицуулалт
Иргэний эвлэлдэн нэгдэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, эрх чөлөөний хүрээнд иргэдийн
үүсгэл санаачилгаар байгуулагдсан, төрөөс хараат бус байгууллагын мөн чанар, зорилго,
үйл ажиллагааны зарчмыг Монго л Улсын хууль тогтоомж, нийгмийн практикт харьцангуй
нэг мөр ойлгож иржээ. Харин иргэний нийгмийн салбар, тухайн салбарт үйл ажиллагаа
явуулж буй байгууллага, хуулийн этгээд, тэдгээрийн онцлог мөн чанартай холбоотой
ялгаатай нэр томьёог практик болон эрх з үйн орчинд хэрэглэсээр иржээ.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн арван зургаадугаар зүйлийн 10 -т Монгол Улсын иргэн
“нийгмийн болон өөрсдийн ашиг сонирхол, үзэл бодлын үүднээс нам, олон нийтийн бусад
байгууллага байгуулах, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй” гэж заажээ. Улмаар Монгол
Улсын Засгийн Газрын тухай хуульд “олон нийтийн байгууллага” гэх ойлголтыг ашиглажээ.
Харин 1997 оны ТББ -ын тухай хуул ьд ТББ гэх ойлголтыг өргөн хүрээнд хэрэглэж ирсэн бол
Иргэний хуул ьд ашгийн төлөө бус гэж хуулийн этгээдийн зорилгоор нь ангилан ирсэн.
Түүнчлэн, Монгол Улс ын Хүний Эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хууль, Хөгжлийн
Бодлого, Төлөвлөлт, Түүний Удирдлагын тухай хууль зэрэг хуульд иргэний нийгэм гэх
ойлголтыг хэрэглэсээр байна. Мөн ОУБ -уудын практик хэрэглээг даган ИНБ гэх ой лголт ч
мөн ашиглагдс аар байна. Тухайлбал, Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хуульд
залуучуудын ИНБ гэх ойлголтыг ашигла жээ .
Хүснэгт 1. ТББ -ыг тодорхойлсон байдал
Хуулийн нэр ТББ -ыг тодорхойлсон байдал Ангилал
Төрийн тус
байгууллагын тухай
хууль (УИХ, 1997)
…нам, үйлдвэрчний эвлэл, сүм хийдээс бусад
төрийн бус байгууллага хамаарна.
…иргэд, төрийн байгууллага (хууль тогтоох,
гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх
байгууллага )-аас бусад хуулийн этгээдээс
нийгмийн болон өөрсдийн ашиг сонирхол, үзэл
бодлын үүднээс сайн дурын үндсэн дээр
байгуулагдан үйл ажиллагаагаа төрөөс хараат бус,
өөрийгөө удирдах зарчмаар явуулдаг ашгийн төлөө
бус байгууллагыг хэлнэ.
• Нийгэмд
үйлчилдэг
төрийн бус
байгууллага
• Гишүүддээ
үйлчилдэг
төрийн бус
байгууллага
Иргэний хууль
…Ашгийн төлөө бус хуулийн этгээдийг холбоо, сан,
хоршооны хэлбэрээр байгуулна.
…Нэгдмэл, тодорхой зорилго тавьсан хэд хэдэн
этгээд сайн дурын үндсэн дээр нэгдэж байгуулсан,
гишүүнчлэл бүхий хуулийн этгээдийг холбоо гэнэ. ..
…Нэг буюу хэд хэдэн үүсгэ н байгуулагч нийгэмд
ашиг тустай, нэгдмэл зорилгод хүрэхийн тулд эд
хөрөнгө төвлөрүүлэх замаар байгуулсан
гишүүнчлэлгүй хуулийн этгээдийг сан гэнэ.
…Эдийн засгийн болон нийгэм, соёлын нийтлэг
хэрэгцээгээ хангах зорилгоор хэд хэдэн этгээд сайн
дураараа нэ гдсэн, хамтын удирдлага, хяналт бүхий
дундын эд хөрөнгө дээр үндэслэн үйл ажиллагаа
явуулахаар байгуулсан хуулийн этгээдийг хоршоо
гэнэ.
• Холбоо
• Сан
• Хоршоо
Төрийн бус байгууллага гэдэг үг хууль зүйн мэдээллийн нэгдсэн санд хүчинтэй байгаа 55
хууль, 27 тогтоол, тушаал, журмын баримт бичигт орсон байна (Эрхзүйн мэдээллийн
нэгдсэн сан, 2020) .

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
10

…Сүм хийд иргэний эрх зүйн харилцаанд
оролцохдоо сангийн эрх зүйн байдлын талаарх
хуулийн заалтыг мөрдөнө
Сууц өмчлөгчдийн
холбооны эрх зүйн
байдал, нийтийн
зориулалттай орон
сууцны байшингийн
дундын өмчлөлийн
эд хөрөнгийн тухай
“Сууц өмчлөгчдийн холбоо” гэж нийтийн
зориулалттай орон сууцны байшин (цаашид “орон
сууцны байшин” гэх )-гийн дундын өмчлөлийн эд
хөрөнгийг дундаа хамтран өмчлөх эрхийг
хэрэгжүүлэх, тухайн орон сууцны байшингийн
ашиглалтын хэвийн байдлыг хангах, сууц
өмчлөгч дийн эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалах, орон
сууцны байшингийн дундын өмчлөлийн эд
хөрөнгийн эзэмшил, ашиглалт, хамгаалалтыг
эрхлэн хариуцах зорилго бүхий, хуулийн этгээдийн
эрхгүй, заавал гишүүнчлэлтэй холбоо
• Холбоо
Үл хөдлөх хөрөнгийн
албан татварын
тухай
Үл хөдлөх хөрөнгийн албан татвар төлөгч
• ТББ,
• сан,
• шашны
байгууллага
• хоршоо
Нэмэгдсэн өртгийн
албан татварын
тухай хууль
Нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлнө • Төрийн бус
байгууллага
Ийнхүү ялгаатай ойлголтуудыг хэрэглэснээр ТББ -ын төрөл хэлбэрийн зохицуулалт нь эрх
зүйн зөрчилтэй байдлыг үүсгэж байна. Тухайлбал:
• 2002 онд шинэчлэн батлагдсан Иргэний хуулиар “ашгийн төлөө бус хуулийн
этгээдийн хэлбэрүүдийг “холбоо, сан, хоршоо” гэж нэрл эсэн ч тус хуулийн 36.6 -д
“сүм хийд” нь иргэний эрх зүйн харилцаанд оролцохдоо сангийн эрх зүйн байдлын
талаарх хуулийн заалтыг мөрдөнө гэж зохицуулсан. Улмаар Иргэний хуулийн 36.3
болон 36.5 -д “Холбоо, сангийн эрх зүйн байдлыг хуулиар тогтооно”, “хоршоото й
холбоотой бусад харилцааг хуулиар зохицуулна” гэж тус тус заасан. Гэвч холбоо,
сангийн эрх зүйн байдлыг тогтоосон хууль одоогоор байхгүй бөгөөд ТББ -ын тухай
хуулиар зохицуулагдаж байна.
• ТББ -ын талаарх ойлго лтыг зохицуулж ирсэн 1997 оны Төрийн бус байгуу ллагын
тухай хуул ьд “холбоо” гэсэн нэр том ьёо одоог хүртэл байхгүй , харин “сан” гэх нэр
том ьёо 2002 онд Иргэний хууль шинэчлэгдсэнтэй холбоотойгоор орсон.
• 2002 онд шинэчлэн найруулсан Иргэний хуулийг дагаж мөрдөхтэй холбоотойгоор
хуулиудын нийцлийг хангах зорилгоор “ТББ -ын тухай хууль” -д “Сантай холбоотой
тусгай зохицуулалт” гэх 7 -р бүлгийг шинээр нэмсэн нь Иргэний хуулийн “сан” гэ х бие
даасан хэлбэр нь Иргэний хуульд заагаагүй ТББ гэх хэлбэрийн дотор багтах
гажуудлыг бий болго в. Үүний үр дагаварт байгу уллагын оноосон нэрд ТББ гэсэн
товчлолыг нэмж “Хуульч эмэгтэйчүүдийн холбоо ” гэсэн бүртгэлтэй байгууллага
“Хуульч эмэгтэйчүүдийн холбоо ТББ ”, “Залуу удирдагч Сан ” нь “Залуу удирдагч сан
ТББ ” голов . (ТББ -ын тухай хуулийг шинэчлэн на йруулах хэрэгцээ, шаардлагын
тандан судалгаа, 2017)
• Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн тухай хууль (ХЭУБтХ, 201 8)-ийн 4 дуг ээ р
зүйлийн 4.1.1 -д ”хуулийн этгээд гэж Иргэний хуулийн 25 .1-д заасан шинжийг
агуулсан зохион байгуулалтын нэгдлийг ойлгоно” хэмээн заасан атал , 7 дугаар
зүйлд 1 0 төрлийн хуулийн этгээдийн хэлбэрийг улсын бүртгэлд бүртгэхээр тогтоосон
нь Иргэний хуулийн 33 -38 дугаар т зүйлд тайлбарлан тодорхойлсон хуулийн
этгээдийн 5 хэлбэрээс зөрүүтэй байгаа юм. (Ашгийн төлөө бус хуулийн этгээдийн
эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох хэрэгцээ шаардлага, 2018)

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
11

Иргэний хууль ба Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн тухай хуулиар ашгийн бус хуулийн
этгээдийн төрөл, хэлбэрийг тус бүр ялгаатай тодорхойлсн оос гадна Хуулийн этгээдийн
улсын бүртгэлийн газраас энэ төрөл, хэлбэрий н тоог практикт хоёр дахин нэмэгдүүлсэн
бай гааг судлаачид тогтоожээ. (Ашгийн төлөө бус хуулийн этгээдийн эрх зүйн зохицуулалтыг
боловсронгуй болгох хэрэгцээ шаардлага, 2018) Өөрөөр хэлбэл , дээрх эрх зүйн
зохицуулалтад б айхгүй төрлийн ТББ -ыг бүртгэх практик байсан гэсэн үг юм.
Эрхзүйн ангилал, хуулийн этгээдийн тодорхойгүй байдлын талаарх бүлгийн ярилцлагад
оролцогчдын санал бодлыг тоймловол сайжруулах шаардлагатайг хэд хэдэн үндэслэлээр
дурдаж байв. Үүнд:
• Өнөөгийн бүрт гэлийн эмх цэгцгүй байдал нь ТББ нь зорилгоосоо хазайсан, хийсвэр
олон тооны ТББ -ыг бий болгож байна.
• ТББ -ын өмчийн хэлбэрийн мэдээлэл бүрхэг байна. Бүртгэлийг хийж буй УБЕГ нь тэр
өмчийн эх үүсвэрийн мэдээлэлгүй, банк дээр жинхэнэ эзэмшигч нь биш , Гүйцэт гэх
захирал байдаг нь ил тод бус байдлыг үүсгэдэг. Хөрөнгийн эх үүсвэрийг бүртгэдэггүй
учраас маргаан гардаг.
Харин ТББ -уудын төлөөлөл нь 1997 оны ТББ -ын тухай хуулиар төрөл , хэлбэрийг өргөн
агуулгаар тодорхойлж өгсөн нь ТББ -ууд өөрт тохирсон хэлбэр, бүтэ ц зохион байгуулалт,
засаглалын тогтолцоог хэрэгжүүлэн , бие даан хөгжих боломжийг олгосон гэж үзэж байна.
Мөн тэд ТББ -ын эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулахдаа ашгийн бус хуулийн этгээдийн
төрлийг хэт явцууруулан тодорхойлж, түүний зохион байгуулалт, удирдла гын тогтолцоо
зэргийг хатуу хуульчлах нь иргэний нийгэм, ашгийн бус салбар цаашид хөгжихөд
хязгаарлалт болно гэсэн байр суурийг илэрхийлж байна.
Ийм төрлийн хязгаарлалт, бэрхшээл одоо ч зарим онцлог зохион байгуулалт бүхий 1 ТББ –
уудад тулгарч байгааг тэд х элж байв. Харин 1997 оны ТББ -ын тухай хууль нь ТББ -ын эрх
үүрэг, харилцаа, төрөл зэргийг хэт нарийвчлан тусгаагүй нь ТББ -ууд нийгмийн хөгжлийн чиг
хандлага, хэрэгцээ шаардлага, ОУ -ын туршлагад суурилан чөлөөтэй хөгжих хөрсийг бий
болгосон давуу талтай гэж дүгнэж байна.

ТББ -ууд зохион байгуулалтын хэлбэр, түүнтэй уялдсан дотоод засаглалын тогтолцоо, үйл
ажиллагааны салбар , чиглэл харилцан адилгүй , олон янз хэлбэртэй байдгийг судалгаанд
оролцсон байгууллагууд ын практик туршлага, судалгаа, тоон мэдээллээс төвөггүй харж
болно.

ТББ -ын тухай хуулийг шинэчлэн найруулах өмнөх хэд хэдэн оролдлогуудад хуулийн
этгээдийн хэлбэртэй х олбоотой дээрх зөрчлийг арилгаж, “холбоо”, “сан” гэсэн хэлбэрүүдийг
хуульчлахаар зорьсон ч эдгээр нь Монголын иргэний нийгм ийн өнөөгийн олон янз байдлыг

1 Тухайлбал сүлжээ (network) , форум, нийгэмлэг гэх мэт
Шигтгээ 1
-…Байгууллагыг хуульд зааснаар сан, төв, холбоо гэх мэт хэлбэрээр хэрхэвч зааварчилж
болохгүй. Манай байгууллага хяналтын үүрэг гүйцэтгэж эхэлсэн, цаашлаад судалгаа,
шүүхийн бус гомдлын механизмд оролцоод явж байна. Тэгэхээр байгууллагын хөгжил
чөлөөтэй байх ёстой болохоор манай байгууллагыг ямар ч тохиолдолд төв, сан, холбоо гэж
нэрлэх боломж байхгүй. – ТББ -ын төлөөлөлтэй хийсэн ФБЯ -ын оролцогч Б.

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
12

бүрэн илэрхийлж чадахгүй байгааг ТББ -уудын төлөөлөл анхааруулсаар байна. (АТБХЭТХ –
ийн төсөлд хийсэн дүн шинжилгээний тайлан, 2019)
1.1.2. ТББ -ын хэлбэр, тэдгээрийн тоо хэмжээ
Монгол Улс ын хэмжээнд 2020 оны байдлаар 24,276 бүртгэлтэй ТББ байгаагаас үйл
ажиллагаа явуулж байгаа нь 10 ,806 байна. (Үндэсний ст атистикийн хороо, Бизнес
регистрийн сан, 202 0)
График 1. Бүртгэлтэй ТББ -ын тоо

2013 оноос бүртгэлтэй ТББ болон үйл ажиллагаа эрхлээгүй ТББ -ын тоо хурдтай нэмэгдэх
болсон байна. Нийт бүртгэлтэй ААНБ -ын дунд эзэ лж буй ТББ -ын хувь хэмжээ 1998 онд
5.7 % байснаа 2020 онд 9.7 % болж бараг 2 дахин нэмэгдсэн байна (Үн дэсний статистикийн
хороо , 2020) .
График 2. ТББ , ААН, Төсвийн байгууллагын эзлэх хувь

74.1
82.8
84.9
85.5
85.6
20.2
10.5
6.1
3.7
4.6
5.7
6.7
9
10.8
9.7
1998
2006
2011
2016
2020
АННБ
Төсвийн байгууллага
ТББ

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
13

2020 оны 4 дүгээр улирлын байдлаар үйл ажиллагаа явуулж буй ТББ -уудын 59 .9% нь
нийслэлд үйл ажиллагаа явуулж байна. (Үндэсний статистикийн хороо, Бизнес регистрийн
сан, 202 0) Улаанбаатарын дараагаар Дархан -Уул, Орхон, Дорнод, Ховд аймгуудад хамгийн
олон ТББ бүртгэлтэй байна.
Харин У БЕГ -ын мэдээлэлд 2019 оны байдлаар 22,074 ТББ, 1 ,598 сан, 1,453 үйлдвэрчний
эвлэл, 543 шашны байгу уллага, 585 боловсрол, с ургалтын байгууллага, 1,062 хэвлэл
мэдээллийн байгууллага бүртгэлтэй байна. (УБЕГ, 2020)
• Нэгд, УБЕГ болон ҮСХ -ны ТББ -ын тоон мэдээ зөрүүтэй байна. УБЕГ нь ТББ болон
холбоог нэг ангиллаар бүртгэж байна.
• Түүнчлэн , боловсрол, сургалтын байгуулла га, хэвлэл мэдээллийн байгууллага зэрэг
Иргэний хуульд байхгүй төрөл, хэлбэрээр бүртгэл хийгдсээр байна. Мөн эдгээр
төрлийн байгууллагууд нь дотроо ашгийн төлөө болон ашгийн төлөө бус байж болох
ч, хэлбэрийн хувьд компанийн ч, ТББ -ын ч төрөлд багтахгүй байгаа юм.
УБЕГ -ын даргын 2018 оны А/420 тушаалын дагуу нийгэмд болон гишүүддээ үйлчилгээд
ТББ, үйлдвэрчний эвлэлийн холбоо/хороо, боловсрол сургалтын байгууллага, хэвлэл
мэдээллийн байгууллага буюу сонин, сэтгүүл, радио, телевизийг холбоо -гоор, Монголын
хуульчдын холбоо зэргийг ни йтийн эрхзүйн хуулийн этгээд -ээр, Улаан загалмайн
нийгэмлэг ба түүнтэй төстэй байгууллагыг үндэсний хүмүүнлэгийн байгууллага -ар, ), мөн
шашны байгууллага , сан , улс төрийн нам зэрэг олон янзын хуулийн этгээдийг зургаан
бүлгээр хувааж индексжуулэн бүртгэж ба йв (УБЕГ, 2020) . Үүнтэй холбоотойгоор, ТББ,
үйлдвэрчний эвлэлүүдээс гадна хувийн өмчит аж ахуйн нэгжийг багтаасан боловсрол,
сургалтын болон хэвлэл мэдээллийн байгууллага гэх, цөөнгүй этгээд ч Иргэний хуульд
ашгийн төлөө бусаар тодорхойлсон холбоо -ны хэлбэрээр бүртгэг дсэн байна.
УБЕГ -ын бүртгэлийн индексийг харвал 22,074 ТББ нь НҮТББ болон ГҮТББ -ын аль алиныг
багтаасан тоо байна. Хэдий тийм ч УБЕГ -ын статистик нь энэхүү хоёр төрлөөр ялгаатай
гардаггүй учир хамгийн сүүлийн статистик мэдээлэл байхгүй байна. Ямартай ч 20 18 оны 6
дугаар сарын байдлаар нийт 17,634 ИНБ Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар албан ёсоор
бүртгэлтэй байгаагаас “нийгэмд үйлчилдэг” 15,241, “гишүүддээ үйлчилдэг” 2,393 ТББ байна.
Өөрөөр хэлбэл , бүртгэлтэй ТББ -уудын 86 .4% нь НҮТББ байжээ. (УБЕГ -ийн албан
мэ дээллээс, 2020)
Судалгаанд оролцогч байгууллагуудын 17 .9% нь гишүүдэд үйлчилдэг, 55 .6% нь зөвхөн
нийгэмд үйлчилдэг, харин 26 .5% нь гишүүдэд болон нийгэмд үйлчилдэг гэж өөрсдийн
зорилгыг тодорхойлж байна. Энэ нь УБЕГ -ын статистик мэдээлэлтэй ижил үр дүн ю м.
График 3. Байгууллагын үйлчилгээний төрөл, бүртгэлийн төрлөөр, хувиар

91.0%
71.0%
85.0%
1.0%
3.0%
27%
5.0%
1.0%
7.0%
Нийгэмд үйлчилдэг
Гишүүдэд үйлчилдэг
Нийгэм болон гишүүдэд үйлчилдэг
ТББ, Холбоо Сан ҮЭБ Шашны байгууллага

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
14

Иргэний хуульд санг гишүүнчлэлгүй, холбоог гишүүнчлэлтэй байгууллагаар тодорхойлсон
байтал г ишүүдэд үйлчлэх зорилго бүхий сан, зөвхөн нийгэмд үйлчилдэг холбоо байгаа нь
нэг талаас бүртгэлийн тогтолцо ог сайжруулах шаардлага байгааг , нөгөө талаас ТББ -ын
төрөл, хэлбэрийн хуул ь, журмын ангилал нь тухайн байгууллагын үүсгэн байгуулагдсан
зорилгыг бүрэн дүүрэн илэрхийлэхгүй байгааг харуулж байна.
Туха йлбал, Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн тухай хууль 2018 онд хүчин төгөлдөр
мөрдөгдөж эх элснээр өмнө бүртгэгдсэн ТББ -уудыг холбооны ангилалд бүртгэ хийн зэрэгцээ
гишүүнчлэлгүй ТББ -уудыг нэгэн адил холбооны ангил алд хамруулсан байна. Судалгааны
дүнгээр ТББ , Холбооны хэлбэрээр бүртгэгдсэн байгууллагуудын 36 .0% нь хувь хүмүүсийн
гишүүнчлэлтэй, харин 16 .8% нь ААНБ -ын гишүүнчлэлтэй бол үлдсэн 47 .2% нь ямар нэг
гишүүнчлэлгүй байна. Харин судалгаанд оролцсон 18 сангийн 9 нь хувь хүн эсвэл ААНБ -ын
гишүүнчлэлтэй б айна.
Бүртгэлийн байгууллага, тэдгээрийн албан хаагчдын хууль эрх зүйн ойлголт , мэдлэг
дутмаг, хууль эрх зүйн зохицуулалтыг нарийн үндэслэхээс илүүтэй хэрэглэгдэж ирсэн
практик туршлагад үндэслэн бүртгэлийг гүйцэтгэдэг талаар ФБЯ -ын үеэр ТББ -ын төлөөл өл
хөндөж байв.
Хэдий тийм ч судалгааны дүнгээс ч, УБЕГ -ын статистик мэдээллээс ч Т ББ -ууд нь нийгэмд
үйлчлэх зорилгоор буюу нийгмийн сайн сайхан байдлыг дээшлүүлэхэд хувь нэмэр
оруулахаар бодитой оршиж буй нийгмийн капитал мөн гэдэг нь тодорхой харагдаж байна.
1.2. ТББ -ЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ САЛБАР, ЧИГЛЭЛ
Иргэний нийгмийн салбарын дүр төрхийг б үрэн гаргахын тулд ТББ -ын үйл ажиллагааны
салбар , чиглэлийн зураглалыг оновчтой тодорхойлох ёстой.
Энэ нь дараах ач холбогдолтой:
• ТББ -ын хэлбэрээр ашгий н төлөө аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулж татвараас
зайлсхийх хандлаг ын талаар яриа гар ах нь бий . Тухайлбал, боловсрол сургалтын
байгууллага, эмнэлэг, хэвлэл мэдээллийн байгууллага нь татвараас зайлсхийх
зорилгоор ТББ -ын хэлбэрээр бүртгүүлж, үйл ажиллагаа явуулж байна гэх шүүмж лэл
ихээхэн байдаг.
• Нийгэмд тустай үйл ажиллагааны салбар, чиглэл, төрөл хэл бэрийг тогтооход ТББ –
ын өнөөгийн үйл ажиллагааны зураглал ихээхэн ач холбогдолтой юм. Ний гэмд
тустай үйл ажиллагааг зүй зохистой тодорхойлсноор түүнтэй уялдан зохицуулагдах
татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт болон бусад зохицуулалтын арга хэмжээ илүү үр
дүнтэй, бодит байдалд нийцсэн болох юм.
• ТББ -ын үйл ажиллагааны хүрээнд хөндөгддөг нэг асуудал нь аж ахуйн үйл
ажиллагаа юм. ТББ -ын эрхэлж буй аж ахуйн үйл ажиллагаа ны өнөөгийн түвшин,
цаашид эрхлэх чадавх, нөөц зэргийг бүрэн тодорхойлсноор аж ахуйн үйл
ажиллагаа ны зохицуулалт нь ТББ -ын тогтвортой хөгжилд ямар үр нөлөө үзүүлэхийг
зөв тооцох ёстой юм.
Харамсалтай нь , ТББ -ын үйл ажиллагааны зураглалыг дээрх зорилгоор бүрэн дүүрэн
гаргах мэдээллийн эх сурвалж, өгөгдөл өнөөг хүртэл хязгаарлагдмал байсаар байна.
ҮСХ -ны Бизнес регистр ий н сангаас Эдийн Засгийн Үйл Ажиллагааны Салбарын Ангиллын
(ЭЗҮАСА) дагуу ТББ -ын үйл ажиллагааг ангилан бүртгэдэг.

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
15

Хүснэгт 2. ТББ -ын тоо, эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарын ангиллаар
№ Салбар 2020 -IV
1 Хөдөө аж ахуй, ойн аж ахуй, загас барилт, ан агнуур 125
2 Уул уурхай, олборлолт 0
3 Боловсруулах үйлдвэрлэл 8
4 Цахилгаан, хий, уур, агааржуулалтын хангамж 0
5 Усан хангамж; бохир ус, хог, хаягдлын менежмент болон цэвэрлэх үйл ажиллагаа 0
6 Барилга 0
7 Бөөний болон жижиглэн худалдаа; машин, мотоциклийн засвар үйлчилгээ 0
8 Тээвэр ба агуулахын үйл ажиллагаа 0
9 Байр, сууц болон хоол хүнсээр үйлчлэх үйл ажиллагаа 0
10 Мэдээлэл, холбоо 114
11 Санхүүгийн болон даатгалын үйл ажиллагаа 1
12 Үл хөдлөх хөрөнгийн үйл ажиллагаа 4
13 Мэргэжлийн, шинжлэх ухаан болон техникийн үйл ажиллагаа 202
14 Захиргааны болон дэмжлэг үзүүлэх үйл ажиллагаа 71
15 Төрийн удирдлага ба батлан хамгаалах үйл ажиллагаа, албан журмын нийгмийн
хамгаалал 0
16 Боловсрол 1,089
17 Хүний эрүүл мэнд ба нийгмийн үйл ажиллагаа 202
18 Урлаг, үзвэр, тоглоом наадам 463
19 Үйлчилгээний бусад үйл ажиллагаа 8,249
Дээрх ангил лаар авч үзэхэд ТББ -ын 80 гаруй хувь нь Үйлчилгээний бусад үйл ажиллагаа
гэсэн ангилалд хамаарч байна.
Энэ ангилалд дараагийн дэд ангилал багтдаг аж :
• Гишүүнчлэл бүхий байгууллагын үйл ажиллагаа,
• Компьютер, ахуйн бараа, хувийн хэрэглээний зориулалттай бараа эд зүйлсийн
засвар, үйлчилгээ,
• Хувийн үйлчилгээний бусад үйл ажиллага а.
Үүнээс ТББ -ууд нь эхний дэд бүлэгт бүртгэгдсэн байна . ТББ -уудын 80 гаруй хув ийг
“гишүүнчлэл бүхий байгууллагын үйл ажиллагаа ” гэх дэд бүлэгт хамруулсан нь бодит
байдалтай бүрэн нийцэхгүй байгаа юм. Учир нь судалгааны дүнгээр нийт ТББ -ын 56 .1% нь
л гишү үнчлэлтэй байна .
Дараагийн хамгийн түгээмэл эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбар нь Боловсрол байна.
Боловсролын салбарт нийт ТББ -ын 10 .3% нь үйл ажиллагаа явуулж байна (ҮСХ, Бизнес
регистрийн сан, 202 0). Тоогоор нь авч үзвэл хамгийн түгээмэл үйл ажиллагаа ны салбар нь:
• Гишүүнчлэл бүхий бусад байгууллагын үйл ажиллагаа – 6,590 ТББ
• Үйл двэрчний эвлэлийн үйл ажиллагаа – 1,089 ТББ
• Бага, бүрэн дунд, дээд боловсролоос бусад боловсрол олгох үйл ажиллагаа – 874
ТББ
• Бизнес, ажил олгогч болон мэргэжлийн гишүүнчлэл бүхий үйл ажиллагаа – 550 ТББ
• Спортын үйл ажиллагаа – 362 ТББ тус тус байна.
ТББ -ын үйл ажиллагааны өөр нэг ангиллын хэлбэр нь НҮБ -ын Өрхөд Үйлчлэх Ашгийн бус
Байгууллагын Зорилгын Ангилал (COPNI) юм. Манай судалгааны хүрээнд уг ангиллыг
ашиглан ТББ -ын үйл ажиллагааг зу раглахыг оролдов.

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
16

График 4. ТББ -ын үйл ажиллагааны чиглэл /COPNI 2019 ангиллаар /

25.5%
14.5%
8.2%
6.1%
5.6%
5.6%
5.6%
4.8%
3.7%
3.7%
3.2%
2.8%
2.2%
2.0%
1.5%
1.3%
.9%
.9%
.6%
.4%
.4%
.3%
.3%
0.0%
0.0%
0.0%
0.0%
0.0%
0.0%
Дээрх ангилалд ороогүй бусад үйл ажиллагаа
Боловсролын бусад үйлчилгээ
Нийгмийн хамгааллын үйлчилгээ
Байгаль орчныг хамгаалах үйл ажиллагаа
Амралт, сувиллын болон спортын үйлчилгээ
Соёлын үйл ажиллагаа
Шашин шүтлэг
Орон сууц
Нийгмийн хамгааллын судалгаа, шинжилгээ,
хөгжлийн үйл ажиллагаа
Дээрх ангилалд ороогүй бусад судалгаа,
шинжилгээ, хөгжлийн үйл ажиллагаа
Байгаль орчныг хамгаалах судалгаа,
шинжилгээ, хөгжлийн үйл ажиллагаа
Хөдөлмөрийн байгууллагын үйл ажиллагаа
Эрүүл мэндийн бусад үйлчилгээ
Боловсролын судалгаа, шинжилгээ, хөгжлийн
ажил
Мэргэжил олгох сургалт
Нийгмийн эрүүл мэндийн үйлчилгээ
Эрүүл мэндийн судалгаа, шинжилгээ,
хөгжлийн үйл ажиллагаа
Сургуулийн өмнөх болон бага боловсрол
олгох үйл ажиллагаа
Дунд боловсрол олгох үйл ажиллагаа
Мэргэжлийн тусгай боловсрол олгох үйл
ажиллагаа
Дээд боловсрол
Эмнэлгийн туслах үйлчилгээ
Улс төрийн нам
Эм, тариа
Эмчилгээний бусад бүтээгдэхүүн
Эмчилгээ, заслын тоног төхөөрөмж, хэрэгсэл
Амбулаторийн үйлчилгээ
Шүдний эмнэлгийн үйлчилгээ
Эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлж байгаа

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
17

Энэхүү ангил лаар мөн л “Б усад үйл ажиллагаа” эрхлэгч ТББ 25 .5% байгаа нь дээрх хоёр
ангилал нь ТББ -ын үйл ажиллагааны олон янз байдлыг бүрэн дүүрэн илэрхийлж чадахгүй
байгааг харуулж байна.
Гэвч ЭЗҮАСА -аас ялгаатай нь уг ангил лаар бид ТББ -ын үйл ажиллагаа эрх эл ж буй
салбарыг харьцангуй байдлаар тодорхойлох боломжт ой байна. COPNI с удалгааны дүнгээр
хамгийн түгээмэл үйл ажиллагааны салбар нь “Боловсролын бусад үйлчилгээ” байгаа нь
Бизнес регистрийн сангийн статистиктай тохирч байна. Үүнээс гадна нийгмийн хамгааллын
үйлчилгээ, байгаль орчныг хамгаалах үйл ажиллагаа, ш ашин, соёлын үй л ажиллагаа зэрэг
чиглэлд ТББ -ууд түгээмэл үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь Бизнес регистрийн сангаас
ялгаатай дүн юм.
Гэсэн хэдий ч судалгааны дүн, Бизнес регистрийн сангийн дүнгээр бүх шатны сургууль,
эмнэлэг, хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллага а э рхэл ж буй байгууллага нь маш цөөн байгаа
нь энэ чиглэлийн байгууллагууд татвараас зайлсхийх зорилгоор ТББ -ын хэлбэрээр үйл
ажиллагаа эрхэлдэг гэсэн түгээмэл шүүмжлэлтэй нийцэхгүй байна. Хэдий ийм тохиолдлууд
байж болох ч энэ нь ТББ -ын хэвшлийн нийтлэг д үр төрх биш юм.
Дээрх салбар чиглэлд үйл ажиллагаа явуулахдаа ТББ дараах үйл ажиллагааны
хэлбэрүүдийг ашигладаг байна.
Хүснэгт 3. Байгууллагын үйл ажиллагааны хэлбэр, засаг захиргааны түвшнээр
№ Үйл ажиллагааны
хэлбэр
Олон
улсын Үндэсний Аймаг,
нийслэлийн
Сум,
дүүргийн
Хороо,
багийн Бусад
1 Сургалт 81.1% 73.4% 75.6% 55.8% 26.5% 50.0%
2 Судалгаа 45.3% 53.6% 47.0% 20.4% 8.8% 37.5%
3 Зөвлөгөө 47.2% 60.9% 57.2% 41.6% 20.6% 50.0%
4 Нөлөөлөл 28.3% 41.7% 41.7% 38.1% 23.5% 50.0%
5 Стратегийн ө мгөөлөл 3.8% 7.8% 13.1% 8.0% 2.9% 25.0%
6 Тусламж үйлчилгээ 28.3% 26.0% 47.7% 40.7% 73.5% 75.0%
7 Мэдээллийн үйлчилгээ 58.5% 55.7% 38.5% 30.1% 35.3% 62.5%
8 Сурталчилгаа 18.9% 29.7% 24.4% 18.6% 2.9% 50.0%
9
Төрийн үйл ажиллагаа,
үйлчилгээний
мониторинг
9.4% 12.5% 7.8% 7.1% – 12.5%
10 Улсын болон орон
нутгийн төсвийн хяналт 1.9% 4.7% 4.6% 1.8% – –
11 Бусад 1.9% – 1.8% 0.9% – –
Үндэсний болон аймаг нийслэлийн түвшинд үйл ажиллагаа явуулж буй байгууллагууд нь
сургалт, судалгаа, зөвлөгөө, нөлөөлөл, мэдээллийн үйл ажиллагаа түлхүү хэрэгжүүлж
байна. Баг, хороо, сум дүүргийн түвшинд ү йл ажиллагаа явуулдаг ТББ -ууд нь ихэвчлэн
тусламж ү йлчилгээ болон холбогдох сургалт, зөв лө гөө, мэдээллийн үйлчилгээ явуулж
байна. Харин төрийн үйлчилгээний мониторинг, төсвийн хяналт , өмгөөлөл, сурталчилгаа
зэрэг чиглэл ийн үйл ажиллаагаа эрхэлдэг ТББ аль ч түвшинд маш цөөн байна . Түүнчлэн
аж ахуйн үйл ажил лагааны хувьд судалгаанд оролцсон ТББ -ууд ын 30 .7% нь л аж ахуйн үйл
ажиллагаа эрхэлсэн байна. Үүнд :
• ОУ -ын, үндэсний, болон аймаг, нийслэлийн түвшинд үйл ажиллагаа явуулдаг ТББ –
ууд аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэх нь сум, дүүрэг, баг, хорооны түвшинд үйл
ажиллагаа явуулж буй ТББ -аас 2 дахин их байна. Үндсэндээ, ТББ -ын үйл
ажиллагааны явуулж буй түвшин ахих т усам аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэх нь

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
18

нэмэгдэж байна. Энэ нь орон нутгийн (grassroot) ТББ -ууд нь чадавх, нөөцийн хувьд
сул байдагтай холбоотой бай ж болох юм.
• Нийгэмд үйлчилдэг ТББ -ууд аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэх нь илүү байна.
Тухайлбал, НҮТББ -ын 38 .2%, Нийгэмд болон гишүүдэд үйлчилдэг ТББ -ын 25 .4%,
ГҮТББ -ын 15 .6% нь аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэ лж, орлого олсон байна.
• Үйл ажиллагааны салбараар нь авч үзвэл соёлын үйл ажиллагаа эрхлэгчдийн
52 .6%, боловсролын бусад үйлчилгээ эрхлэгчдийн 43 .4% нь аж ахуйн ү йл ажиллагаа
эрх эл сэн байдлаар тэргүүлж байна.
Харамсалтай нь эдгээр аж ахуйн үйл ажиллагаа нь чухам ямар төрлийн үйл ажиллагаа
болох, орлогын хэдий хувийг аж ахуйн үйл ажиллагааны орлого эзэлж буйг тодорхойлох
мэдээлэл хангалтгүй байна. ФБЯ -д оролцсон за рим байгууллага нь мерчандайз хийх
байдлаар аж ахуйн үйл ажиллагаа эрх эл ж буй жишээ гарч байв.
1.2.1. Үйл ажиллагаанд тулгамддаг саад бэрхшээл
Судалгаанд оролцсон ТББ -уудын 93.6 % нь анх бүртгүүлсэн төрлөөрөө эсхүл үйл
ажиллагааны чиглэлээ өөрчлөөгүй байна.
Хар ин судалгаанд оролцсон ТББ -уудын 18 .0%-ийнх нь үйл ажиллагаа нь тасалдаж байжээ.
Тэдний 77 .2% нь 1 -2 удаа үйл ажиллагаа нь тасалдсан бол үлдсэн 22 .8% нь 3 ба түүнээс
олон удаа тасалдаж байж ээ . ТББ -ын үйл ажиллагаа нь тасалдахдаа ихэвчлэн буюу 91 .9% –
д нь 3 сараас дээш хугацаагаар тасалдаж, 67 .5% -д нь санхүүжилтийн асуудлаас, 35 .0%-д
нь бусад асуудлаас болж тасалдсан байна.
Үүнээс үзэхэд ТББ -ын үйл ажиллагаанд санхүүгийн гачигдал, ажиллах хүчний хомсд олоос
эхлэн бусад олон асуудлаас болж хүндрэл бэрхшээл ту лгарч байна. Эдгээрийг эрэмбэл бэл,
ТББ -ын үйл ажиллагаанд хамгийн их учирдаг саад бэрхшээл нь санхүүгийн нөөц бололцоо
дутмаг байдал бол удаах нь төрийн дэмжлэг хангалтгүй, хүнд суртал , шударга бус
байдал ба олон нийтийн оролцоо сул зэрг ийг нэрлэнэ.
График 5. Тулгардаг саад бэрхшээл, хувиар

Орон нутагт үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагуудын хувьд санхүүгийн дэмжлэг дутмаг,
ТББ -ын чадавх, иргэдийн оролцоо сул зэрэг саад бэрхшээл байна. Харин төрийн дэмжлэг
хангалтгүй, төрийн хүнд суртал, авлига, шударга бус байдлын талаарх бэрхшээл нь
Улаанбаатар хотод түлхүү тулгардаг гэсэн үзүүлэлттэй байна.

67.8%
49.8%
24.3%
12.7%
11.0%
0.02%
Санхүүгийн дэмжлэг дутмаг
Төрийн дэмжлэг хангалтгүй, төрийн хүнд
суртал, авлига, шударга бус байдал
Иргэд, олон нийтийн оролцоо сул
ТББ -ын чадавх сул
Саад бэрхшээл байхгүй
Бусад

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
19

График 6. Үйл ажиллагаанд тулгамддаг саад бэрхшээл, байршлаар

Түү нчлэн санхүүгийн дэмжлэг дутмаг, төрийн дэмжлэг хангалтгүй зэрэг бэрхшээл нь голдуу
нийгэм, нийгэм болон гишүүддээ үйлчилдэг байгууллагууд илүү тулгамддаг байна.
График 7. Үйл ажиллагаанд тулгамддаг саад бэрхшээл, байгууллагын төр лөөр

Өмнө хийгдсэн ижил төстэй судалгаануудад ТББ -ын үйл ажиллагаа тасалдах хэд хэдэн
шалтгааныг тайлб арлаж байжээ . Үүнд:
• Тэдний нөөц их боловч, чадваржуулах, мэдлэгжүүлэх арга зүйн туслалцаа байхгүй,
Завхан аймаг, ТББ, Фокус группийн ярилцлага) (Зохистой Хөгжлийн Жендэр Төв,
2005)
• Том жижиг янз бүрийн татварын асуудлууд (“Баасанжав консалтинг” ХХК, 2017)
• Олон давхар хязгаарлалт үе шат ,шалгуур бүхий дэмжлэг (хүртээмжгүй дэмжлэг)
зэргийг нэрлэжээ (“Баасанжав консалтинг” ХХК, 2017)
• Түүнчлэн ТББ -уудад хандивлагч иргэн, ААН, байгууллагад үзүүлэх урамшуулал
буюу татвар, хураамжийн хөнгөлөлтийн бодлого байхгүй нь дотоодын дэмжигчдийн
хүрээг буруулж, улмаар нийгмийн хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, нийгмийн төлөөх үйл
ажиллагааны дэмжлэг тасралтгүй байх нөхцөлийг алдагдуулж байна. (“Баасанжав
консалтинг” ХХК, 2017)
Эдгээрээс гадна ТББ -ын чадавх, хүний нөөцийн асууда л чухал нөлөөтэй байна. Тухайлбал,
2016 онд хийгдсэн Нийгмийн Эгэх Хариуцлагыг Бэхжүүлэх төслийн суурь судалгаагаар
ТББ -уудын дийлэнхи нь чадавхийн хувьд бэхжээгүй, сул байна . ТББ -ын 35 .0% нь зөвхөн 1,
31 .0% нь 2 -3, харин 7 .0% нь л 10 болон түүнээс дээш тооны орон тооны буюу бүтэн цагийн
ажилтантай. (Baseline survey of Mainstreaming Social Accountability in Mongolia project, IRIM,
70.1%
47.5%
25.4% 16.4% 10.7%
67.0%
50.6%
23.9%
11.5% 13.4%
Санхүүгийн
дэмжлэг дутмаг
Төрийн дэмжлэг
хангалтгүй, төрийн
хүнд суртал,
авлига, шударга
бус байдал
Иргэд, олон
нийтийн оролцоо
сул
ТББ -ын чадавх
сул
Бусад
Орон нутаг Улаанбаатар
70.8%
52.4%
25.5%
8.9% 13.4%
1.1%
56.6%
38.5% 24.6%
17.2%
9.0% 4.1%
69.1%
51.9%
21.5% 11.0% 13.8%
1.7%
Санхүүгийн
дэмжлэг дутмаг
Төрийн дэмжлэг
хангалтгүй,
төрийн хүнд
суртал, авлига,
шударга бус
байдал
Иргэд, олон
нийтийн оролцоо
сул
Саад бэрхшээл
байхгүй
ТББ -ын чадавх
сул
Бусад
Нийгэмд үйлчилдэг Гишүүдэд үйлчилдэг Нийгэмд болон гишүүдэд үйлчилдэг

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
20

2016) Түүнчлэн, ҮСХ -ны Бизнес регистрийн сангийн дүнгээр үйл ажиллагаа явуулж буй
10, 806 ТББ -ын 90 .4% нь 1 -9 ажилтантай б айна.
Үйл ажиллагаа тасалдахад нөлөөлөхөөс гадна үйл ажиллагаа эрхлэхэд тодорхой
бэрхшээл, хүндрэл гарч байгаа г фокус бүлгийн ярилцлагад о ролцогчид илэрхийлж байв.
Үүнд:
• ТББ -д үйл ажиллагаа явуулахад зарим салбар чиглэлд тусгай зөвшөөрөл
шаардлагатай болд ог байна. ТББ -ын зохицуулалтын ойлгомжгүй байдлаас тусгай
зөвшөөрөл авахын тулд бүртгэлээ шинэчлүүлэх, тусдаа бие даасан ТББ дахин
шинээр байгуулах зэрэг төвөг чирэгдэл гарч байна. Тухайлбал , боловсрол, сургалт,
цэцэрлэг, хүүхэд хамгаалал зэрэг тодорхой чи глэлийн үйл ажиллагаа явуулахад
ТББ -д тусгай зөвшөөрөл шаардлагатай байна.

• Төрийн байгууллага ас үйл ажиллагаа г хязгаар лах, дарамт шахалт үзүүлэх
тохиолдол гарч байна. Тухайлбал, төрийн үйл ажиллагаа, төсвийн хяналт шалгалт
үнэлгээ х ийдэг ТБ Б-д дарамт үзүүлэх, төсвөөс санхүүжилт авч буй ба йгууллагад
шахалт үзүүлэх, зарим чиглэлийн үйл ажиллагаанд Т агнуулын Ерөнхий Газар
хяналт шалгалт хийх, зөвшөөрөл олгохгүй байх гэх мэтийг дурдаж бай в.

• Мөн хуулийн зохицуулалтаар нь ТББ -н эрхлэх үйл ажиллагааны хүрээг янз бүрийн
шалгуураар хязгаарлах хандлага байна. Иймд зарим нэг онцгой ач холбогдол бүхий
үйл ажиллагааг эрхлэх эрх, эрх чөлөөг нарийвчлан хуульчилж, хамгаалах
шаардлагатай байгаа тухай мөн зар им ТББ -ын төлөөлөл хэл ж байлаа .
Шигтгээ 2
-…“Судалгаа, үнэлгээ, бодлогын нөлөөллийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Мөн
сургалтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Үүнтэй холбоотой бэрхшээл гарч байсан.
Эрүүл мэндийн хөгжлийн төвөөс мэргэжлийн нийгэмлэг сургалт явуулах зөвшөөрлийг байнга
авдаг . 2 жилийн өмнө энэ зөвшөөрлийг авахад сургалтын кодтой байх ёстой гэсэн шалгуур
тавьсан. Гэхдээ улсын бүртгэлийн гэрчилгээ дээр Эрүүл мэндийн салбарын мэргэжилтний
мэдлэг чадварыг дээшлүүлэх, нотолгоонд суурилсан бодлого хөтөлбөр боловсруулах
чиглэлээр бү ртгэгдсэн байхад заавал тусдаа сургалт гэсэн өөр код авах ёстой гэсэн
бэрхшээлтэй тулгарч байсан.” – ТББ -ын төлөөлөлтэй хийсэн ФБЯ, оролцогч Б5

Шигтгээ 3
-…“Үйл ажиллагааны төрөл хэлбэрийг ТББ -ууд нөлөөллийн үйл ажиллагаа явуулдаг, төрд
хяналт тавьдаг, төрийн үйл ажиллагааг үнэлдэг болон төрийн үзүүлж чадахгүй байгаа
үйлчилгээг үзүүлдэг гэж ангилж ирсэн. Одоо энэ асуудал дээр анхаарах, илүү нарийвчлах
ёст ой … ТББ -ын үйл ажиллагаанд хяналт тавих, хязгаарлахаар хуулийн заалтууд орсон
байгаа. Гэхдээ аль хэдийн Захиргааны хэргийн хуулиар бидний үйл ажиллагааг хянаад,
зохицуулж ирсэн. Жишээлбэл, нийтийн эрх ашгийг төлөөлөөд нэхэмжлэл гаргахад биднээс
сүүлийн 3 жилийн үйл ажиллагааны тайлан, улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн үйл ажиллагааны
чиглэлтэй нийцэж байгаа эсэх гэх мэт нэлээдгүй материалыг хянаж шалгаж байгаа. …
ТББ -ууд 1990 -ээд оноос байгуулагдаад ТББ -ын тухайн хуулиар зохицуулагдаж байх үед улс
орны нийгэм , эдийн засгийн байдлаас болоод үйлчилгээ үзүүлэх, шинэ санаа, шинэ загвар
оруулах, шинэ хууль, үзэл санаа оруулах чиглэлээр үйл ажиллагаагаа түлхүү явуулж байсан
бол одоо улс орны хөгжлийн шаардлагаас болоод илүү төрд хяналт тавих, төрийн эрх
мэдлийг хязг аарлах, төрийн хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаанд үнэлгээ дүгнэлт өгөх,
тендер худалдан авалтад мөрдлөг мөшгөлт хийх, авлига хээл хахуулийн түвшнийг
хөндлөнгөөс тодорхойлох, үнэлэх, бодлого хэрэгжилтийн үнэлгээг хийж байх чиг үүрэг рүү
хөгжиж байх шиг байна. Э нэ чиглэл хэлбэрийг хуульд оруулбал зүйтэй. – ТББ -ын
төлөөлөлтэй хийсэн ФБЯ, оролцогч Б9

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
21

БҮЛЭГ 2. ТӨРИЙН БУС БАЙГУУЛЛАГЫН ЧАДАВХ

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
22

2.1. Үүсгэн байгуулагчид ба удирдах зөвлөл
Төрийн бус байгууллагын удирдлага нь үүсгэн байгуулагчаас бүрдсэн 5 ба түүнээс дээш
хүнтэй удирдах зөвлөлтэй байна . Хэрвээ сан бол хяналтын зөвлөлтэй байхыг шаарддаг.
Ихэнх тохиолдолд ТББ нь хувь хүмүүсийн сайн дурын нэгдэл дээр байгуулагддаг. Үүсгэн
байгу улагч, удирдах зөвлөлийн талаар 2005 онд Зохистой хөгжлийн жендер төвөөс хийсэн
судалгаанд дүгнэхдээ: Х ууль, албан болон албан бус дүрмээр зохицуулагддаг нийгэм, улс
төр, эдийн засгийн хүрээн дэх нийтлэг зорилго, ашиг сонирхлын төлөөх иргэдийн хамтын
үйл а жиллагааны талбар юм гэж тодорхойлж байжээ (Зохистой Хөгжлийн Жендэр Төв,
2005)
Судалгаанд оролцогч байгууллагын 90 орчим хувь нь үүсгэн байгуулагч болон гүйцэтгэх
албанд нь иргэд , үлдсэн хэсэг нь тодорхой нэг байгууллагад албан хаагчид байна.
График 8. Үүсгэн байгуулагч болон гүйцэтгэх алба, хувиар

Үүсгэн байгуулагдаад удаагүй, үйл ажиллагаа нь бүрэн тогтворжоогүй, жижиг ТББ -уудад
үүсгэн байгуулагч, удирдах зөвлөлийн бие бүрэлдэхүүн нь гүйцэтгэх у дирдлагаа
хэрэгжүүлдэг практик түгээмэл байгаа нь чанарын судалгаанаас харагдаж байв.
Үүний гол шалтгаан нь эдгээр ТББ -уудад санхүүгийн эх үүсвэр хязгаарлагдмал тул
байгууллагын удирдлагы н чиг үүргийг захиргааны чиг үүрэгтэй нэгтгэн явуулах энэхүү
практик нь удирдлагын болон бусад урсгал зардлаа бууруулах үндсэн арга, хэлбэр болж
байна.
2005 онд Ардчиллын боловсрол төвөөс ТББ -ын удирдах зөвлөлийн гишүүдийн бүтцэд төр
засгийн 22. 0%, бизнесийн салбарын 16.0 %, ЕБС болон их дээд сургуулийн багш нар 7.0 %,
олон улсын байгууллагын 7.0 %, улс төрийн намын гишүүд 5.0 %, УИХ -ын гишүүд 3.0 % гэсэн
төлөөлөлтэй байна гэж дүгнэжээ (Ардчиллын боловсрол төв, 2005) .
0.3%
1.2%
1.2%
1.2%
2.3%
2.2%
6.1%
5.6%
87.4%
1.2%
1.5%
1.5%
1.6%
2.0%
2.8%
6.3%
7.9%
91.8%
Бусад
Гадаадын иргэн, харьяалалгүй иргэн
Олон улсын байгууллага
Төрийн тусгай албан тушаалтан
Төрийн улс төрийн албан тушаалтан
Төрийн захиргааны албан тушаалтан
Байгууллага
Төрийн үйлчилгээний албан тушаалтан
Хувь хүн
Гүйцэтгэх алба Үүсгэн байгуулагч

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
23

Харин энэхүү судалгааны үр дүнг харвал дээрх төлөөл өл дангаар 15 хүрэхгүй ху вийг эзэлж
байгаа бөгөөд судалгаанд хамрагдсан байгууллагуудын удирдах зөвлөлийн гишүүд
хүйсийн хувьд тэнцүү харьцаатай байна.
График 9. Удирдах зөвлөлийн гишүү дийн тоо
Судалгаанд хамрагдсан
байгууллагуудын 70.4% буюу
481 байгууллага нь 1 -5, 23.4%
буюу 160 байгууллага нь 6 -10,
4.1% буюу 2 8 байгууллага нь 11 –
15 удирдах зөвлөлийн
гишүүнтэй бол үлдсэн хувь нь
16 -аас дээш удирдах зөвлөлийн
гишүүнтэй байна.
Удирдах зөвлөлийн гишүүдийг хүйсээр нь ангилбал, 1 -5 удирдах зөвлөлийн г ишүүдтэй
байгууллагуудын 49.2 %, 6 -10 удирдах зөвлөлийн гишүүдтэй байгууллагуудын 46.6%, 11 -15
удирдах зөвлөлийн гишүүдтэй байгууллагуудын 43.3%, 16 -20 гишүүдтэй байгууллагуудын
63.5%, 21 -25 удирдах зөвлөлийн гишүүдтэй байгууллагуудын 58.5%, 26 -аас дээш уди рдах
зөвлөлийн гишүүдтэй байгууллагуудын 44.0% нь эмэгтэй гишүүдтэй байна.
График 10 . Удирдах зөвлөлийн гишүүд, хүйсээр

2005 онд ТББ -ын удирдах зөвлөлийн гишүү ний тоог Ардчил лын боловсролын төвөөс
гаргасан байдаг. Уг тайланд ТББ -уудын 47.0 хувь нь 5 , 22.0 хувь нь 9, 17.0 хувь нь 7
гишүүнтэй байжээ . Үлдсэн 10 гаруй хувь нь 11 -с олон гишүүнтэй байжээ (Ардчиллын
боловсрол төв, 2005) . Үүнээс харахад 2005 оныг бодвол 2020 оны байдлаар удирдах
зөвлөлийн гишүүний дундаж тоо цөөрсөн гэж хэлж болохоор байна.
Удирдах зөвлөлийн насны бүлгийг харахад 59.0 % нь 35 -54 насныхан байна.
График 11 . Удирдах зөвлөлийн гишүүдийн насны бүтэц, хувиар

49.2%
46.6%
43.3%
63.5%
58.5%
44.0%
50.8%
53.4%
56.7%
36.5%
41.5%
56.0%
1-5 хүн
6-10 хүн
11 -15 хүн
16 -20 хүн
21 -25 хүн
26 -аас дээш
Эмэгтэй Эрэгтэй
2.3%
16.7%
29.5% 29.1%
22.4%
24 хүртэл 25 -34 хүртэл 35 -44 нас 45 -54 хүртэл 55 -аас дээш
70.4%
23.4%
1-5 хүн
6-10 хүн
11 -15 хүн
16 -20 хүн
21 -25 хүн
26 -аас дээш

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
24

Ихэнх байгууллагын удирдах зөвлөл нь тогтмол жсон бөгөөд 37.3 % нь улирал бүр, 32.9 % нь
жил бүр удирдах зөвлөлийн хурлаа тогтмол хуралдуулдаг байна. Эдгээр байгууллагуудаас
87.9 % нь бүх гишүүдийн хурал дээр удирдах зөвлөл нь үйл ажиллагааны төлөвлөгөө
биелэлт, санхүүгийн тайлангаа танилцуулдаг байна. Харин 11.6 % нь удирдах зөвлөл огт
үйл ажиллагаа явуулдаггүй гэжээ.
График 12 . Удирдах зөвлөлийн хуралдах давтамж, хувиар

Мөн цөөн тооны ажилтантай (1 -5 ажилтантай) , оро н нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй жижиг
ТББ -уудын хувьд УЗ нь жилд нэг эсвэл түүнэ эс цөөн удаа хуралдах, эсвэл огт үйл
ажиллагаа явуулахгүй байх тохиолдол илүү байгаа бол 9 болон түүнээс дээш тооны
ажилтантай ТББ -ын удирдах зөвлөл нь жилд 2 болон түүнээс олон удаа хуралдах нь
түгээмэл байна.
Үр дүнгээс харахад ТББ -ын төлөөллийн ихэнх нь удирдлагын болон ажилтны ёс зүйн
журам, санхүүгийн журам, үйл ажиллагааны дотоод журамтай бол 17.8 % нь батлагдсан
дүрэм журамгүй байна.
График 13 . Батлагдсан дүрэм, журам, хувиар

ТББ -ын үйл ажиллагаа улс төр, шашин, эдийн засгийн бүлэглэлээс ангид байж чаддаг гэж
78.8 % нь хариулсан байна.
8.9%
37.3% 32.9%
9.2% 11.6%
Сар бүр Улирал бүр Жил бүр 2 жилд нэг удаа Огт үйл ажиллагаа
явуулдаггүй,
хуралддаггүй
0.8%
0.8%
2.7%
4%
6%
7%
8%
11%
13%
16%
17.8%
19.4%
42.3%
43.5%
Бусад
Хамтын гэрээний дүрэм журам
ТББ -ын дүрэм журам
Жендер, олон талт байдлыг хангах
Авлига, ашиг сонирхлын зөрчлөөс сэргийлэх
Олон нийт хэвлэл мэдээлэлтэй ажиллах
Эрсдэлийн удирдлага
Хүүхэд хамгааллын бодлого
Аюулгүй байдал, эрүүл мэнд
Хүний нөөцийн бодлого журам
Дүрэм, журамгүй
Байгууллагын үйл ажиллагааны дотоод дүрэм,
журам
Санхүүгийн журам
Удирдлагын болон ажилтны ёс зүйн журам

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
25

Мөн байгууллагын 27.1% дотоод (өөрсдөө хийж байгаа аудит ), 29.0% нь хөндлөнгийн
(аудитын эрхтэй, санхүүгийн байгууллагаар) хийлгэсэн байна.
График 14 . Аудит хийлгэсэн байдал, төрлөөр

2.1.1. Гишүүнчлэл
ТББ -ын гишүүнчлэлийн тоо өмнөх судалгааны дүнгээс өссөн байна. Хамрагдсан
байгууллагуудын 47.6 % нь хувь хүмүүс, хуулийн этгээдийн гишүүнчлэлтэй бөгөөд нийт дээ
27.0 мянга гаруй хуулийн этгээд, 84.0 мянга гаруй хувь хүний гишүүнчлэлтэй байна. Үүнтэй
төстэй 2005 он ы судалгаагаар 555 байгууллагыг авч үзэхэд тэн хагас нь 50 -иас илүүгү й
гишүүдтэй, 25.0 % нь 50 -100 гишүүдтэй байхад 2 орчим хувь нь 100 -аас дээш гишүүдтэй
байгууллагууд бай сан аж (Ардчиллын боловсрол төв, 2005) .
Хувь хүний гишүүнчлэлтэй ТББ -уудын гишүүдийнх нь насны бүлгийг харахад аль ч насны
иргэдэд ижил тэгш үйлчилдэг байгаа нь доорх графикаар харагдаж байна.
График 15 . Гишүүдийн насны бүтэц, хувиар

Чанарын судалгаанд ГҮТББ хамрагдаагүй. Энэ нь ч утгаараа ФБЯ -д хамрагдсан ТББ -ууд
бүгд нийгэмд үйлчилдэг буюу нийтэд тустай үйл ажиллагааг голчлон хэрэгжүүлдэг гэж үзэж
болно.

Зарим нэг байгууллагад гишүүдэд чиглэсэн үйл ажиллагаа давхар явуулж байна. Гэвч
эдгээр ТББ -ын з арим нь гишүүнчлэлтэй боловч өмнө хэлж байсанчлан гишүүнчлэл тухай н
байгууллагын шийдвэр гаргалт, удирдлага, зохион байгуулалтад хамааралгүй, тодорхой
үйл ажиллагаанд хамрагдах, үйлчилгээ авахаар хязгаарлагдаж байна.

27.1%
29.0%
72.9%
71.0%
Дотоод аудит
Хөндлөнгийн аудит
10.4%
17.7% 19.0% 19.4% 18.5% 14.9%
15 хүртэлх 15 -24 нас 25 -34 нас 35 -44 нас 45 -54 нас 55 -с дээш
Шигтгээ 4
-…Манай байгууллагын төрөл, хэлбэр маш замбараагүй байна. Гишүүдтэй болохоор
гишүүддээ үйлчилдэг ч юм шиг, эрхэлж буй үйл ажиллагаагаа харах нийтэд үйлчилж, …
эрхийн төлөө яваад байгаа ч юм шиг, холбоо, эвсэл гээд аль хэлбэр ангилал, төрөлд
хамаараад байгаа нь тодорхойгүй. Иргэний нийгмийн байгууллага гэж залуучуудын
хөгжлийн хуульд орсон, Төр, хувийн хэвшлийн талаар төрөөс баримтлах бодлогод ТББ -ыг
хувийн хэвшлийн байгууллага гэх, холбоо, сан зэрэг ангилал, нэр маш замбараагүй байгаа …
– ТББ -ын төлөөлөлтэй хийсэн ФБЯ, оролцогч Б9

Шигтгээ 5
-…Гишүүд нь нь манай хө гжлийн хөтөлбөрийн нэг хэсэг, тухайн жилд төлбөр төлөөд
гишүүнээр элсэж, манай байгууллагын зүгээс зохион байгуулж буй үйл ажиллагаанд урилгаар
оролцох эрх авдаг. Жилд 17 орчим гишүүнийг үйл ажиллагаагаа тэлэх, … үйл ажиллагаанд
оролцуулах зорилгоор элсү үлдэг … – ТББ -ын төлөөлөлтэй хийсэн ФБЯ, оролцогч Б1

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
26

2.1.2. Гүйцэтгэх алба ба сайн дурын ажилтан
Өмнө дурдсанчлан , судалгаанд хамрагдсан ТББ -уудад удирдах зөвлөл нь гүйцэтгэх
удирдлагаа давхар хэрэгжүүлэх практик түгээмэл байна. Гүйцэтгэх удирдлагаас гадна ТББ –
д дунджаар 5,7 ажилтан ажиллаж байна (хамгийн багадаа 1, хамгийн ихдээ 35 ажилтантай
байна). Нийт ТББ -ын 70 .4% нь 5 болон түүнээс бага буюу дунджаас цөөн тооны ажилтантай
байна. Харин 92 .8% нь 1 -9 ажилтантай байгаа нь Бизнес регистрийн сангийн статистиктай
(90 .4%) дүйж байна.
Судалгаанд хамрагдсан ТББ -уудын бүтэн болон хагас цагийн гүйцэтгэх албаны ажилтны
хувийг дараах графикт харууллаа .
График 16 . Гүйцэтгэх албаны ажилт ан , төрлөөр

Дараах графикт байгууллагын санхүүгийн ажилтнуудыг бүтэн болон хагас цагийн
ажилтнаар ялган харуулсан.
График 17 . Санхүүгийн ажилт ан , төрөл

Судалгаанд хамрагдсан бүтэн цагийн түр болон гэрээт ажилтантай байгууллагуудын
дийлэнх буюу 68. 5% нь 1-4 ажилтантай байна.
График 18 . Түр болон гэрээт ажилт ан , төрөл

Доорх графикт ТББ -уудын сайн дурын ажилтнуудыг бүтэн болон хагас цагаар ангилан
харуулав.
45.2%
15.1% 9.2% 5.5% 10.0% 2.6% 2.1% 10.2%
62.5%
8.5% 6.7% 3.5% 9.4% 1.5% 0.9% 7.0%
1 ажилтан 2 ажилтан 3 ажилтан 4 ажилтан 5 ажилтан 6 ажилтан 7 ажилтан 8-аас дээш
Бүтэн цагийн Хагас цагийн
84.8%
9.2% 1.6% 2.2% 1.1% 0.5% 0.5%
90.9%
3.8% 1.1% 1.6% 1.1% 0.5% 1.1%
1 ажилтан 2 ажилтан 3 ажилтан 4 ажилтан 5 ажилтан 6 ажилтан 7-оос дээш
Бүтэн цагийн Хагас цагийн
22.8% 25.5%
9.7% 10.5% 7.0% 2.6% 2.6%
19.3%
31.3%
17.5% 13.3% 9.0% 9.0%
2.4% 1.2%
16.3%
1 ажилтан 2 ажилтан 3 ажилтан 4 ажилтан 5 ажилтан 6 ажилтан 7 ажилтан 8-аас дээш
Бүтэн цагийн Хагас цагийн

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
27

График 19 . Сайн дурын ажилт ан, төрлөөр

Нийт ТББ -уудын 75% нь 10 хүртэлх сайн дурын ажилтантай, харин 25% нь 10 -аас дээш
сайн дурынхантай ажиллаж байгаа нь ТББ -уу д сайн дурынхан болон сайн дурын үйл
ажиллагааг өргөнөөр дэмжиж байгааг харуулж байна.

График 20 . Байгууллагын үйл ажиллагаа ул с төр, шашин, эдийн засгийн бүлэглэлээс ангид байж
чаддаг эсэх
Судалгаанд хамрагдсан
байгууллагуудын 21.2 % буюу 1/5 нь
төрийн бус байгууллагын үйл
ажиллагаа улс төр, шашин, эдийн
засгийн бүлэглэлээс ангид байж
чаддаггүй гэжээ. Эдгээрийн 90.0 %
нь Улаанбаатарт, 10.0 % нь орон
нутагт ажлаа явуулдаг бөгөөд үйл
ажиллагаанд нь “ боловсролын
бусад үйлчилгээ ” болон алива а өөр
ангилалд ороогүй чиглэлүүд
зонхилж байна.
9.3%
8.6%
10.7%
6.4%
15.7%
4.3%
5.0%
5.7%
1.4%
7.1%
25.7%
5.3%
11.7%
8.6%
9.4%
12.8%
3.0%
3.0%
4.1%
2.6%
9.8%
29.7%
1 ажилтан
2 ажилтан
3 ажилтан
4 ажилтан
5 ажилтан
6 ажилтан
7 ажилтан
8 ажилтан
9 ажилтан
10 ажилтан
11 -ээс дээш
Хагас цагийн Бүтэн цагийн
Шигтгээ 6
-…2020 онд С айн дурынхны байгууллагуудын сүлжээний 19.694 сайн дурынхан 1,418,582 цаг
сайн дураар ажиллаж, М онгол Улсын эдийн засагт 3 ,4 тэрбум төгрөгтэй дүйцэхүйц хувь
нэмрийг оруулжээ . Харамсалтай нь, 2020 онд сайн дурын үйл ажиллагаа нь цар тахлаас болж
2019 оныхоос 30 орчим хувиар буурсан үзүүлэлттэй. – Тоон судалгааны мэдээ
78.8%
21.2%
Тийм
Үгүй

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
28

График 21 . Улс төрийн эрх мэдэлтнийг удирдах зөвлөлд оруулах нь зөв эсэх, хувиар
Нийт байгууллагуудын 26.4 % буюу
1/4 нь төрийн эрх мэдэл бүхий
албан тушаалтныг удирдах
зөвлөлд урьж о ролцуулах нь зөв
гэж үзэж байна. Эдгээр
байгууллагын 68.3 % нь
Улаанбаатарт, 31.7 % нь хөдөө,
орон нутагт үйл ажиллагаагаа
явуулж байна.

Улс төрийн эрх мэдэлтнийг удирдах зөвлөлдөө оруулах нь зөв гэж үзэж байгаа
байгууллагуудын ихэнх нь сургалт, зөвлөгөө, мэдээллийн болон тусламж үйлчилгээний
хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулж байна.
График 22 . Төсөл, тендерт оролцохын тулд албан бус зардал гаргадаг эсэх, хувиар
Түүнчлэн төсөл, тендерт оролцохын
тулд албан бус зардал буюу хуу ль,
дүрэм журамд заагаагүй,
байгууллага, албан тушаалтны
тухайн үеийн хүсэлт, шаардлагын
дагуу төлөх төлбөрийг 14.8 % буюу
1/7 нь гаргадаг гэж хариуллаа.
Эдгээрийн 67.3 % нь Улаанбаатарт,
үлдсэн 32.7 % нь хөдөө, орон нутагт
үйл ажиллагаа явуулдаг
байгууллагуу д байлаа.
Үйл ажиллагааны чиглэл нь бусад үйл ажиллагаа, боловсролын бусад үйлчилгээ болон
байгаль орчныг хамгаалах байгууллагуудын албан бус зардал гаргах хэмжээ өндөр байна.
Эдгээрээс харахад ТББ -ын засаглалд шударга байдлыг бэхжүүлэх, дэмжлэг үзүүлэх
шаардлагатай байна.
Фокус бүлгийн ярилцлагаар засаглал, удирдлага зохион байгуулалтын харилцан адилгүй
туршлагууд дурдагдаж байлаа. ФБЯ -аас дараах үндсэн асуудлууд ажиглагдав.
Үүнд:
• Томоохон холбоод, ОУ -ын байгууллагын гишүүнчлэлтэй үйл ажиллагаа явуулж буй
байгууллагаас бусад нь Удирдах зөвлөл нь эрх барих дээд байгууллага гэж явж
байна. Зарим байгууллага нь гишүүнчлэлтэй боловч гишүүд нь зөвхөн сургалт,
үйлчилгээ авах зэрэг үйлчилгэ эний гишүүнчлэлийн хэлбэртэй байх ба байгууллагын
дотоод удирдлагад оролцдоггүй байгууллага байна.
• Гадаадаас санхүүжилттэй жижиг ТББ -уудын хувьд удирдлагын бүтэц тодорхойгүй
байна. Ихэвчлэн үүсгэн байгуулагч , түүний хяналт доор гүйцэтгэх удирдлага гэсэн
хэлбэртэй, эсвэл үүсгэн байгуулагч нь өөрөө гүйцэтгэх удирдлагаа хэрэгжүүлдэг
тохиолдлууд байна. Мэдээж энэ нь үүсгэн байгуулагч нь хувь хүн үү эсвэл хуулийн
этгээд үү гэдгээс хамаарна.
• Мөн жижиг ТББ болон үйл ажиллагаа явуулаад удаагүй ТББ -уудад удирдах з өвлөл
болон гүйцэтгэх удирдлагын эрх, үүргийн зааг ялгаа бүдэг, удирдах зөвлөл нь
өөрсдөө гүйцэтгэх удирдлагаа хэрэгжүүлэгч байх тохиолдол байна.
26.4%
73.6%
Тийм
Үгүй
14.8%
85.2%
Тийм
Үгүй

ИРГЭНИЙ ОРОН ЗАЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ТҮҮНИЙГ ДЭМЖИХ ЭРХ ЗҮЙН ТААТАЙ ОРЧНЫ
ХЭРЭГЦЭЭ ШААРДЛАГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ СУДАЛГАА
29

• Үйл ажиллагаа нь тогтворжсон, үндэсний хэмжээний томоохон ТББ -уу д л хяналтын
зөвлөлийн бүтэц байна. Мөн хөндл өнгийн аудит хийлгэдэг туршлага цөөнгүй байгаа
ч байгууллага тус бүрийн аудит хийлгэж буй шаардлага нь харилцан адилгүй. Зарим
нь ОУ -ын дүрмийн шаардлагаар, зарим нь өөрсдийн засаглалын шалгуураар, зарим
нь олон нийтийн өмнөх хариуцлагын хүрээнд, зарим нь тусгайлсан хууль эрх зүйн
зохицу улалтын хүрээнд хийгддэг байна.
2.2. ТББ -ын санхүүжилт ба татвар
2.2.1. ТББ -ын зардал ба хөрөнгө
Судалгаанд хамрагдсан нийт байгууллагын 88.4 % нь өөрийн байргүй, түрээсийн болон
төлбөргүйгээр хувийн, эсвэл төрийн байр ашиглаж үйл ажиллагааг явуулж байна.
Доорх графикт төрийн бус байгууллагууды н байрны төрлийг орон нутгаар ялгаж нь
харууллаа. УБ хотын 80.5 % нь, орон нутагт 78. 7% нь өөрийн байргү й бөгөөд түрээсийн
эсвэл үнэ төлбөргүй талбайд үйл ажиллагаа явуулдаг бол Улаанбаатарт болон орон нутагт
ТББ -уудын тавны нэг орчим нь ямар нэгэн байргүйгээр үйл ажиллагаа явуулж байна.
График 23 . Байрны төрөл, байршлаар, хувиар

Өөрийн хөрөнгөтэй ТББ -ууд 1996 онд 29.0 % байсан бол 2000 онд 52.0 % болж өссөн байна.
Тухайлбал , Монголын улаан загалмайн нийгэмлэг, Монголын худалдаа, аж үйлдвэрийн
үндэсний танхим, “Зориг” сан, М онголын үндэсний олимп ын хороо, Монголын хэвлэлийн
хүрээлэн зэрэг байгууллага 60.0 саяас дээш төгрөгийн үндсэн хөрөнгөтэй байхад олонх
буюу 55.8 % нь 5.0 сая хүртэл төгрөгийн үндсэн хөрөнгөтэй байна. Хөрөнгийн бүтцийг авч
үзвэл 40.0 -өөс дээш сая төгрөгийн үндсэн хөрөнгөтэй байгууллагууд өөрийн гэсэн байр,
бусад үндсэн хөрөнгөтэй байхад үлдэх хэсэг нь үйл ажиллагаа явуулах оффисын тавилга,
техник хэрэгслийн төди й хөрөнгөтэй ажээ. Ер нь бүртгэлтэй ТББ -уудын дөнгөж 10 орчим
хувь нь өөрийн байртай гэсэн мэдээлэл байна. (УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ЗӨВЛӨЛГӨӨ,
БИЗНЕСИЙН ТӨВ, 2000)
19.5% 21.3% 23.4%
10.8% 15.2%
33.1%
23.0%
11.9%
18.9% 22.9%
Улаанбаатар хот Орон нутаг
Өөрийн байртай Түрээсэлдэг
Төлбөргүйгээр төрийн байр ашигладаг Төлбөргүйгээр хувийн байр ашигладаг